Microsoft Word 03 Kishlok xujaligida buxalteriya xisobi va solikka tortish \

00
0 
3.10-jadval 
«Boshqa debitorlar qarzlari» sintetik schotining analitik schotlari bo‘yicha
 OBOROT QAYDNOMASI, 20--yil iyul 
№ 
Analitik schotlar 
nomi 
1 iyulga qoldiq 
Iyul oyidagi oborot 
1 avgustga qoldiq 
Debet
Kredit Debet
Kredit
Debet
Kredit
1 
«Matlubotsavdo» 
OAJ
1 400 
000
- 
- 
1000 000
400 000
- 
2 
«Qipchoq don» OAJ
2000 00
0
- 
- 
1200 000
800 000
- 
Jami
340 000
- 
- 
220 000
120 000
- 
3.11-jadval 
«Boshqa majburiyatlar» sintetik schotining analitik schotlari bo‘yicha
OBOROT QAYDNOMASI, 20--yil iyul 
№ 
Analitik schotlar 
nomi 
1 iyulga qoldiq 
Iyul oyidagi oborot 
1 avgustga qoldiq 
Debet
Kredit
Debet
Kredit
Debet
Kredit
1 
Yusupova D.U. 
- 
60 000 
60 000 
50 000 
- 
50 000 
2 
Muratbaeva E.K. 
- 
80 000 
80 000 
60 000 
- 
60 000 
3 
Jami
-
140 000 
140 000 
110 000 
110 000 
3.12-jadval 
«Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan schotlar» sintetik
schotining analitik schotlari bo‘yicha OBOROT QAYDNOMASI, 20-- yil iyul 
№ 
Analitik schotlar 
nomi 
1 iyulga qoldiq 
Iyul oyidagi oborot 
1 avgustga qoldiq 
Debet 
Kredit 
Debet 
Kredit 
Debet Kredit 
1 Amudaryo«Agrokimy
ota’minot» OAJ 
- 
4 800 000 2 000 000 1 548 000
- 
4 348 000
2 «Qipchoq MTP» OAJ
- 
1 800 000 1 000 000
- 
- 
800 000
Jami
- 
6 600 000 3 000 000 1 548 000 
- 
5 148 000
 
 
3.8.3. Analitik schotlar bo‘yicha saldo qaydnomasi 
So‘nggi vaqtlarda tovar-Material qiymatliklar schotlari bo‘yicha oborot qaydnomasi o‘rniga 
saldo (qoldiq) qaydnomasi tuzish keng qo‘llanilmoqda. Saldo qaydnomalari tovar-Material 
qiymatliklarning saldo metodida qo‘llaniladi. Saldo qaydnomasida har oyning birinchi sanasiga butun 
yil davomida faqat schotlarning qoldiqlari ko‘rsatiladi.
Yuqoridagi misollar asosida tuzilgan saldo qaydnomasini keltiramiz (2.13-jadval). Ko‘rinib 
turibdiki, saldo qaydnomasida tovar-Material qiymatliklarni hisobga oladigan schotlar bo‘yicha 
(sintetik va analitik schotlar asosida) tartib bilan, ya'ni ularning nomenklatura raqami, nomlari, 
o‘lchov birliklari ko‘rsatilgan holda yoziladi.
3.13-jadval
«Xom-ashyo va Materiallar» sintetik schoti bo‘yicha 
SALDO QAYDNOMASI, 20-- yil uchun 
№
Nome
nk 
Materi
al 
O‘l
cho
Baho
si, 
1 yanvarga 
qoldiq 
va h.k. 
1 iyulga 
qoldiq 
1 avgustga 
qoldiq 
va 
h.k. 

latura
raqam
i 
lar 
nomi 
v 
birl
igi 
so‘m 
Ja
mi 
So‘m 
ja
mi 
So‘
m 
Mi
qdo
ri 
Summa
si 
miq
dor
i 
Summa
si 
1 10101
01 
Ammi
ak 
selitra
si
ton
na 
3000
0 
12 360 000 
34 
1 020 
000 
46 
1 380 
000 
2 10401
02 
Supye
rfosfat 
ton
na 
3600
0 
26 936 000 
52 
1 800 
000 
48 
1 656 
000 
X 
Jami
x 
X 
1 296 
000 
x 
2 820 
000 
x 
3 036 
000 
Demak, saldo qaydnomasi hisob ishlarini ancha qisqartirib, moddiy boyliklar ustidan 
nazoratni yaxshilashni ta'minlar ekan.
IV MAVZU. ASOSIY XO`JALIK JARAYONLARI HISOBI, HISOB REGISTRLARI VA 
SHAKLLARI 
4.1. Asosiy xo‘jalik jarayonlarining mazmuni va ta’minot
jarayonini hisobga olish 
Korxonaning xo‘jalik mablag‘lari doiraviy harakatlanishning turli bosqichlarida bo‘lib, har 
xil xo‘jalik jarayonlarida: ta’minot, ishlab chiqarish va realizatsiya  jarayonlarida ishtirok etadi. 
Ma'lumki, ishlab chiqarish jarayoni kengaytirilgan ijtimoiy takror ishlab chiqarish 
jarayonidagi asosiy bosqich bo‘lib, aynan shu bosqichda moddiy ne'matlar ishlab chiqariladi. Lekin 
ishlab chiqarish jarayonidan oldin yaxshi yo‘lga quyilgan ta’minot jarayoni bo‘lmasa, u 
muvaffaqiyatli amalga oshmaydi. 
Ta’minot jarayonida korxona mol yetkazib beruvchilardan asosiy vositalar, xom-ashyo, 
Materiallar, yoqilg‘ilar va mahsulot ishlab chiqarish hamda ishlab chiqarish jarayonini ta'minlash 
uchun zarur bo‘ladigan boshqa buyumlarni sotib oladi. Bunday tovar-moddiy qiymatliklar hisobda 
haqiqiy tannarxi bo‘yicha aks ettiriladi. Sotib olinadigan tovar-moddiy boyliklarning haqiqiy tannarxi 
ikkita asosiy miqdor: ularning xarid narxi va transport-tayyorlov xarajatlaridan iborat. Xarid narxi – 
bu xaridor va mol yetkazib beruvchi o‘rtasida tuzilgan shartnomaga muvofiq mol yetkazib 
beruvchilar tomonidan to‘ldiriladigan tovar hamda hisob-kitob hujjatlarida (schot-faktura; to‘lov 
talabnomasi va boshqalar) ko‘rsatilgan qiymatdir. Yerkin iqtisodiyot sharoitida tovar-moddiy 
zaxiralar talab va taklif darajasidan kelib chiqqan holda bozor narxlarida xarid qilinadi. 
Transport-tayyorlov xarajatlari tovar-moddiy zaxiralarini mol yetkazib beruvchilardan temir 
yo‘l, suv transporti yoki avtotransportda tashib keltirish, ularni yuklash va tushirish, tabiiy kamayish 
natijasida yo‘lda yo‘qolishi hamda ta’minot-savdo korxonalarining ustama xarajatlaridan tashkil 
topadi. Transport-tayyorlov xarajatlari sanoatning bir qancha tarmoqlarida tovar-moddiy 
qiymatliklarining sezilarli qismini tashkil etadi. Ularning miqdori yuklarni tashish masofasi, savdo-
ta’minot korxonalarining uzoqligi, transport vositalarining turlari va boshqa omillarga bog‘liq. №4-
«Tovar-moddiy zaxiralar» nomli BHMSga muvofiq transport-tayyorlov xarajatlari sotib olingan 
tovar-moddiy qiymatiga qo‘shiladi. 
Ta’minot jarayoni korxonaning ta’minot rejasi (grafigi) asosida amalga oshiriladi. Uning 
asosiy ko‘rsatkichlari quyidagilardan iborat: korxona tomonidan sotib olinadigan tovar-moddiy 
qiymatliklarning miqdori, muddati, turlari va hokazo. Shu munosabat bilan ta’minot jarayonini 
hisobga olishning asosiy vazifalari ta’minotning haqiqiy hajmini va sotib olinadigan tovar-moddiy 
qiymatliklarning haqiqiy tannarxini aniqlashdan iborat. Buxgalteriya hisobining analitik va sintetik 
schotlari tizimida sotib olinadigan tovar-moddiy qiymatliklarining miqdori va turlari to‘g‘risidagi 
ma’lumotlar shakllanib, ular ta’minot jarayonini miqdor va qiymat jihatidan nazorat qilishni 
ta'minlaydi. Shuningdek, buxgalteriya hisobi tizimidan korxonaning barcha turdagi tovar-moddiy 

qiymatliklarini sotib olish hajmi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni ham olish mumkin. 
Tovar-moddiy qiymatliklarni hisobga olish uchun 1000-«Materiallarni hisobga oluvchi 
schotlar» (1010-«Xom-ashyo va Materiallar», 1020-«Sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar va 
butlovchi buyumlar», 1030-«Yoqilg‘ilar», 1040-«Ehtiyot qismlar», 1050-«Qurilish Materiallari», 
1060-«Idish va idish Materiallari» va boshqa schotlar) mo‘ljallangan. Tovar-moddiy qiymatliklarni 
sotib olish uchun tuzilgan shartnomaga muvofiq xaridor mol yetkazib beruvchiga ko‘rsatilgan 
summaning kamida 15%ini oldin to‘lov yo‘li bilan o‘tkazib berishi lozim. Buning uchun xaridor 
bankka to‘lov topshiriqnomasi (shartnoma va mol yetkazib beruvchi taqdim qilgan schot-fakturani 
ilova qilgan holda) taqdim etadi. So‘ngra mol yetkazib beruvchining yukni kuzatuvchi hujjatlariga 
muvofiq xaridor korxonada kirim hujjatlari rasmiylashtirilib, omborga kirim qilinadi va xarid narxiga 
yuqorida qayd qilingan schotlardan tegishlisi debetlanadi. Tovar-moddiy qiymatliklarga tegishli 
transport-tayyorlov xarajatlari ham ushbu schotlarga olib boriladi. Shunday qilib, tovar-moddiy 
qiymatliklarni hisobga oladigan schotlarning debet oboroti ta’minotning haqiqiy hajmini, ya'ni 
hisobot davri ichida haqiqatan olingan tovar-moddiy qiymatliklarning umumiy summasini, ularning 
haqiqiy tannarxi bo‘yicha aks ettiradi. Ushbu schotlarning kreditida esa, tovar-moddiy 
qiymatliklarning haqiqiy tannarx bo‘yicha sarflanishi ko‘rsatiladi. Ularning qoldiqlari faqat debet 
tomonida bo‘lib, tovar-moddiy qiymatliklarning haqiqiy tannarxi bo‘yicha omborda mavjudligini 
bildiradi. 
Ta’minot jarayonini boshqarish uchun tayyorlangan tovar-moddiy qiymatliklarning umumiy 
hajmi ko‘rsatkichidan tashqari keltirilgan Materiallarning har bir turi to‘g‘risidagi ma’lumotlar ham 
zarur. Bunday ma’lumotlar analitik schotlar yordamida olinadi. 
Analitik hisobda, qoidaga ko‘ra, tegishli Material turining shartnoma bahosi bo‘yicha qiymati 
ko‘rsatiladi. Tovar-moddiy qiymatliklarning harakatini aks ettiradigan dastlabki hujjatlarda faqat 
Materiallarning shartnoma bahosi bo‘yicha qiymati ko‘rsatiladi. Transport-tayyorlov xarajatlari esa 
barcha Materiallarga taalluqli jami summasi bilan yoziladi. Ushbu xarajatlarning har bir Material 
turiga to‘g‘ri keladigan ulushi oy oxirida bir marta hisob-kitob yo‘li bilan aniqlanib, alohida Material 
turlarining haqiqiy tannarxini aniqlash uchun, ularning shartnoma baholari bo‘yicha qiymatiga 
qo‘shiladi. 
Korxonaning mol yetkazib beruvchilar bilan hisob-kitoblari 4300-«Mol yetkazib beruvchilar 
va pudratchilarga berilgan bo‘naklarni hisobga oluvchi schotlar» (4310, 4320, 4330)va «Mol yetkazib 
beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan schotlar»da (6010, 6020) aks ettiriladi. 4300-«Mol 
yetkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo‘naklarni hisobga oluvchi schotlar» aktiv bo‘lib, 
ularning debetida tovar-moddiy qiymatliklar, uzoq muddatli aktivlarning yetkazib berilishi va 
ishlarning bajarilishi uchun o‘tkazilgan bo‘naklar aks ettiriladi. 6000-«Mol yetkazib beruvchilar va 
pudratchilarga to‘lanadigan schotlar» (6010, 6020) passiv bo‘lib, ularning kreditida korxonaning turli 
mol yetkazib beruvchi va pudratchilardan olingan tovar-moddiy qiymatliklar, bajarilgan ishlar, 
ko‘rsatilgan xizmatlar va boshqa aktivlar uchun joriy qarzlari aks ettiriladi. Bu schotlarning debetida 
to‘langan to‘lov hujjatlarining summalari, ya'ni mol yetkazib beruvchilarga to‘lanishi lozim bo‘lgan 
qarzlarning kamayishi ko‘rsatiladi. 6010-«Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan 
schotlar» (6010, 6020) schotining kredit qoldig‘i mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga 
to‘lanishi lozim bo‘lgan qarzlarning joriy qismini bildiradi. 
Ta’minot jarayoniga oid xo‘jalik muomalalarini hisobda aks ettirishga doir misollarni ko‘rib 
chiqamiz. Faraz qilaylik, korxonada 1 aprel 2011 yil holatiga Materiallarni hisobga oluvchi 
schotlarning qoldiqlari quyidagicha: 
1010-«Xom ashyo va Materiallar» schoti100000 so‘m. 
shu jumladan:
Materiallarning jami summasidan, so‘m hisobida: 
«A»Material (3000 kg x 20 so‘m) 60000 so‘m. 
«B»Material (1000 kg x 40 so‘m) 40000 so‘m. 
Jami : 100000 so‘m. 
5010-«Hisob-kitob schoti»90000 so‘m. 
6010-«Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga 

to‘lanadigan schotlar»12000 so‘m. 
Mol yetkazib beruvchilar bilan tuzilgan shartnomaga muvofiq korxonaga 61200 so‘mlik schot 
taqdim qilingan. Jumladan: 
«A» Material – 20000 so‘m (1000 kg x 20 so‘m) 
«B» Material – 40000 so‘m (1000 kg x 40 so‘m). 
Jami 60000 so‘m 
Materiallarni temir yo‘l orqali tashib keltirish
qiymati korxona hisobidan qoplanadi 1200 so‘m 
H a m m a s i: 61200 so‘m 
Mazkur korxonada aprel oyi davomida quyidagi ta’minot jarayoniga oid muomalalar sodir 
bo‘lgan. 

Download 4,92 Mb.