00
0
3.10-jadval
«Boshqa debitorlar qarzlari» sintetik schotining analitik schotlari bo‘yicha
OBOROT QAYDNOMASI, 20--yil iyul
№
Analitik schotlar
nomi
1 iyulga qoldiq
Iyul oyidagi oborot
1 avgustga qoldiq
Debet
Kredit Debet
Kredit
Debet
Kredit
1
«Matlubotsavdo»
OAJ
1 400
000
-
-
1000 000
400 000
-
2
«Qipchoq don» OAJ
2000 00
0
-
-
1200 000
800 000
-
Jami
340 000
-
-
220 000
120 000
-
3.11-jadval
«Boshqa majburiyatlar» sintetik schotining analitik schotlari bo‘yicha
OBOROT QAYDNOMASI, 20--yil iyul
№
Analitik schotlar
nomi
1 iyulga qoldiq
Iyul oyidagi oborot
1 avgustga qoldiq
Debet
Kredit
Debet
Kredit
Debet
Kredit
1
Yusupova D.U.
-
60 000
60 000
50 000
-
50 000
2
Muratbaeva E.K.
-
80 000
80 000
60 000
-
60 000
3
Jami
-
140 000
140 000
110 000
110 000
3.12-jadval
«Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan schotlar» sintetik
schotining analitik schotlari bo‘yicha OBOROT QAYDNOMASI, 20-- yil iyul
№
Analitik schotlar
nomi
1 iyulga qoldiq
Iyul oyidagi oborot
1 avgustga qoldiq
Debet
Kredit
Debet
Kredit
Debet Kredit
1 Amudaryo«Agrokimy
ota’minot» OAJ
-
4 800 000 2 000 000 1 548 000
-
4 348 000
2 «Qipchoq MTP» OAJ
-
1 800 000 1 000 000
-
-
800 000
Jami
-
6 600 000 3 000 000 1 548 000
-
5 148 000
3.8.3. Analitik schotlar bo‘yicha saldo qaydnomasi
So‘nggi vaqtlarda tovar-Material qiymatliklar schotlari bo‘yicha oborot qaydnomasi o‘rniga
saldo (qoldiq) qaydnomasi tuzish keng qo‘llanilmoqda. Saldo
qaydnomalari tovar-Material
qiymatliklarning saldo metodida qo‘llaniladi. Saldo qaydnomasida har oyning birinchi sanasiga butun
yil davomida faqat schotlarning qoldiqlari ko‘rsatiladi.
Yuqoridagi misollar asosida tuzilgan saldo qaydnomasini keltiramiz (2.13-jadval
). Ko‘rinib
turibdiki, saldo qaydnomasida tovar-Material qiymatliklarni hisobga oladigan schotlar bo‘yicha
(sintetik va analitik schotlar asosida) tartib bilan, ya'ni ularning nomenklatura raqami, nomlari,
o‘lchov birliklari ko‘rsatilgan holda yoziladi.
3.13-jadval
«Xom-ashyo va Materiallar» sintetik schoti bo‘yicha
SALDO QAYDNOMASI, 20-- yil uchun
№
Nome
nk
Materi
al
O‘l
cho
Baho
si,
1 yanvarga
qoldiq
va h.k.
1 iyulga
qoldiq
1 avgustga
qoldiq
va
h.k.
latura
raqam
i
lar
nomi
v
birl
igi
so‘m
Ja
mi
So‘m
ja
mi
So‘
m
Mi
qdo
ri
Summa
si
miq
dor
i
Summa
si
1 10101
01
Ammi
ak
selitra
si
ton
na
3000
0
12 360 000
34
1 020
000
46
1 380
000
2 10401
02
Supye
rfosfat
ton
na
3600
0
26 936 000
52
1 800
000
48
1 656
000
X
Jami
x
X
1 296
000
x
2 820
000
x
3 036
000
Demak, saldo qaydnomasi hisob ishlarini ancha qisqartirib, moddiy boyliklar ustidan
nazoratni yaxshilashni ta'minlar ekan.
IV MAVZU. ASOSIY XO`JALIK JARAYONLARI HISOBI, HISOB REGISTRLARI VA
SHAKLLARI
4.1. Asosiy xo‘jalik jarayonlarining mazmuni va ta’minot
jarayonini hisobga olish
Korxonaning xo‘jalik mablag‘lari doiraviy harakatlanishning turli bosqichlarida bo‘lib, har
xil xo‘jalik jarayonlarida:
ta’minot, ishlab chiqarish va realizatsiya jarayonlarida ishtirok etadi.
Ma'lumki, ishlab chiqarish jarayoni kengaytirilgan ijtimoiy
takror ishlab chiqarish
jarayonidagi asosiy bosqich bo‘lib, aynan shu bosqichda moddiy ne'matlar ishlab chiqariladi. Lekin
ishlab chiqarish jarayonidan oldin yaxshi yo‘lga quyilgan ta’minot jarayoni bo‘lmasa, u
muvaffaqiyatli amalga oshmaydi.
Ta’minot jarayonida korxona mol yetkazib beruvchilardan asosiy vositalar, xom-ashyo,
Materiallar, yoqilg‘ilar va mahsulot ishlab chiqarish hamda ishlab chiqarish jarayonini ta'minlash
uchun zarur bo‘ladigan boshqa buyumlarni sotib oladi. Bunday tovar-moddiy qiymatliklar hisobda
haqiqiy tannarxi bo‘yicha aks ettiriladi. Sotib olinadigan tovar-moddiy boyliklarning haqiqiy tannarxi
ikkita asosiy miqdor: ularning xarid narxi va transport-tayyorlov xarajatlaridan iborat.
Xarid narxi –
bu xaridor va mol yetkazib beruvchi o‘rtasida tuzilgan shartnomaga muvofiq mol yetkazib
beruvchilar tomonidan to‘ldiriladigan tovar hamda hisob-kitob hujjatlarida (schot-faktura; to‘lov
talabnomasi va boshqalar) ko‘rsatilgan qiymatdir. Yerkin iqtisodiyot
sharoitida tovar-moddiy
zaxiralar talab va taklif darajasidan kelib chiqqan holda bozor narxlarida xarid qilinadi.
Transport-tayyorlov xarajatlari tovar-moddiy zaxiralarini mol yetkazib beruvchilardan temir
yo‘l, suv transporti yoki avtotransportda tashib keltirish, ularni yuklash va tushirish, tabiiy kamayish
natijasida yo‘lda yo‘qolishi hamda ta’minot-savdo korxonalarining ustama xarajatlaridan tashkil
topadi. Transport-tayyorlov xarajatlari sanoatning bir qancha tarmoqlarida tovar-moddiy
qiymatliklarining sezilarli qismini tashkil etadi. Ularning miqdori yuklarni tashish masofasi, savdo-
ta’minot korxonalarining uzoqligi, transport vositalarining turlari va boshqa omillarga bog‘liq. №4-
«Tovar-moddiy zaxiralar» nomli BHMSga muvofiq transport-tayyorlov xarajatlari sotib olingan
tovar-moddiy qiymatiga qo‘shiladi.
Ta’minot jarayoni korxonaning ta’minot rejasi (grafigi) asosida amalga oshiriladi. Uning
asosiy ko‘rsatkichlari quyidagilardan iborat: korxona tomonidan sotib
olinadigan tovar-moddiy
qiymatliklarning miqdori, muddati, turlari va hokazo. Shu munosabat bilan ta’minot jarayonini
hisobga olishning asosiy vazifalari ta’minotning haqiqiy hajmini va sotib olinadigan tovar-moddiy
qiymatliklarning haqiqiy tannarxini aniqlashdan iborat. Buxgalteriya hisobining analitik va sintetik
schotlari tizimida sotib olinadigan tovar-moddiy qiymatliklarining miqdori va turlari to‘g‘risidagi
ma’lumotlar shakllanib, ular ta’minot jarayonini miqdor va qiymat jihatidan nazorat qilishni
ta'minlaydi. Shuningdek, buxgalteriya hisobi tizimidan korxonaning
barcha turdagi tovar-moddiy
qiymatliklarini sotib olish hajmi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni ham olish mumkin.
Tovar-moddiy qiymatliklarni hisobga olish uchun 1000-«Materiallarni hisobga oluvchi
schotlar» (1010-«Xom-ashyo va Materiallar», 1020-«Sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar va
butlovchi buyumlar», 1030-«Yoqilg‘ilar», 1040-«Ehtiyot qismlar», 1050-«Qurilish Materiallari»,
1060-«Idish va idish Materiallari» va boshqa schotlar) mo‘ljallangan. Tovar-moddiy qiymatliklarni
sotib olish uchun tuzilgan shartnomaga muvofiq xaridor mol yetkazib beruvchiga ko‘rsatilgan
summaning kamida 15%ini oldin to‘lov yo‘li bilan o‘tkazib berishi lozim. Buning uchun xaridor
bankka to‘lov topshiriqnomasi (shartnoma va mol yetkazib beruvchi taqdim qilgan schot-fakturani
ilova qilgan holda) taqdim etadi. So‘ngra mol yetkazib beruvchining yukni kuzatuvchi hujjatlariga
muvofiq xaridor korxonada kirim hujjatlari rasmiylashtirilib, omborga kirim qilinadi va xarid narxiga
yuqorida qayd qilingan schotlardan tegishlisi debetlanadi. Tovar-moddiy qiymatliklarga tegishli
transport-tayyorlov xarajatlari ham ushbu schotlarga olib boriladi.
Shunday qilib, tovar-moddiy
qiymatliklarni hisobga oladigan schotlarning debet oboroti ta’minotning haqiqiy hajmini, ya'ni
hisobot davri ichida haqiqatan olingan tovar-moddiy qiymatliklarning umumiy summasini, ularning
haqiqiy tannarxi bo‘yicha aks ettiradi. Ushbu schotlarning kreditida esa, tovar-moddiy
qiymatliklarning haqiqiy tannarx bo‘yicha sarflanishi ko‘rsatiladi. Ularning
qoldiqlari faqat debet
tomonida bo‘lib, tovar-moddiy qiymatliklarning haqiqiy tannarxi bo‘yicha omborda mavjudligini
bildiradi.
Ta’minot jarayonini boshqarish uchun tayyorlangan tovar-moddiy qiymatliklarning umumiy
hajmi ko‘rsatkichidan tashqari keltirilgan Materiallarning har bir turi to‘g‘risidagi ma’lumotlar ham
zarur. Bunday ma’lumotlar analitik schotlar yordamida olinadi.
Analitik hisobda, qoidaga ko‘ra, tegishli Material turining shartnoma bahosi bo‘yicha qiymati
ko‘rsatiladi. Tovar-moddiy qiymatliklarning harakatini aks ettiradigan dastlabki hujjatlarda faqat
Materiallarning shartnoma bahosi bo‘yicha qiymati ko‘rsatiladi. Transport-tayyorlov xarajatlari esa
barcha Materiallarga taalluqli jami summasi bilan yoziladi. Ushbu xarajatlarning har bir Material
turiga to‘g‘ri keladigan ulushi oy oxirida bir marta hisob-kitob yo‘li bilan aniqlanib, alohida Material
turlarining haqiqiy tannarxini aniqlash uchun, ularning shartnoma baholari bo‘yicha
qiymatiga
qo‘shiladi.
Korxonaning mol yetkazib beruvchilar bilan hisob-kitoblari 4300-«Mol yetkazib beruvchilar
va pudratchilarga berilgan bo‘naklarni hisobga oluvchi schotlar» (4310, 4320, 4330)va «Mol yetkazib
beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan schotlar»da (6010, 6020) aks ettiriladi. 4300-«Mol
yetkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo‘naklarni hisobga oluvchi schotlar» aktiv bo‘lib,
ularning debetida tovar-moddiy qiymatliklar, uzoq muddatli aktivlarning yetkazib berilishi va
ishlarning bajarilishi uchun o‘tkazilgan bo‘naklar aks ettiriladi. 6000-«Mol yetkazib beruvchilar va
pudratchilarga to‘lanadigan schotlar» (6010, 6020) passiv bo‘lib, ularning kreditida korxonaning turli
mol yetkazib beruvchi va pudratchilardan olingan tovar-moddiy qiymatliklar, bajarilgan ishlar,
ko‘rsatilgan xizmatlar va boshqa aktivlar uchun joriy qarzlari aks ettiriladi. Bu schotlarning debetida
to‘langan to‘lov hujjatlarining summalari, ya'ni mol yetkazib beruvchilarga to‘lanishi lozim bo‘lgan
qarzlarning kamayishi ko‘rsatiladi. 6010-«Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan
schotlar» (6010, 6020) schotining kredit qoldig‘i mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga
to‘lanishi lozim bo‘lgan qarzlarning joriy qismini bildiradi.
Ta’minot jarayoniga oid xo‘jalik muomalalarini hisobda aks ettirishga doir misollarni ko‘rib
chiqamiz.
Faraz qilaylik, korxonada 1 aprel 2011 yil holatiga Materiallarni hisobga oluvchi
schotlarning qoldiqlari quyidagicha:
1010-«Xom ashyo va Materiallar» schoti100000 so‘m.
shu jumladan:
Materiallarning jami summasidan, so‘m hisobida:
«A»Material (3000 kg x 20 so‘m) 60000 so‘m.
«B»Material (1000 kg x 40 so‘m) 40000 so‘m.
Jami : 100000 so‘m.
5010-«Hisob-kitob schoti»90000 so‘m.
6010-«Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga
to‘lanadigan schotlar»12000 so‘m.
Mol yetkazib beruvchilar bilan tuzilgan shartnomaga muvofiq korxonaga 61200 so‘mlik schot
taqdim qilingan. Jumladan:
«A» Material – 20000 so‘m (1000 kg x 20 so‘m)
«B» Material – 40000 so‘m (1000 kg x 40 so‘m).
Jami 60000 so‘m
Materiallarni temir yo‘l orqali tashib keltirish
qiymati korxona hisobidan qoplanadi 1200 so‘m
H a m m a s i: 61200 so‘m
Mazkur korxonada aprel oyi davomida quyidagi ta’minot jarayoniga oid muomalalar sodir
bo‘lgan.
