44
Investitsiya faoliyati investor tomonidan tanlangan sohalar hamda investitsiyalar sarflanishi
lozim bo‘lgan maqsadlar bilan ya'ni investitsiya ob'ektlari bilan bog‘liqdir.
Investitsiyalarni yo‘naltirish sohalari, ishlab chiqarishda ishtiroki va sarflanish ishlariga binoan
investitsiya faoliyatining quyidagi ob'ektlarini farqlash mumkin:
-
xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlaridagi yangidan yaratilgan va modernizatsiyalashtirilgan
(yangilangan) asosiy fondlar va aylanma mablag‘lari;
-
fan-texnika mahsulotlari, izlanishlar, ta'limot, kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash;
-
intellektual g‘oyaviy boyliklar, mualliflik, ixtiro, kashfiyot huquqlari, tajriba;
-
qimmat baholi qog‘ozlar, maqsadli pul jamg‘armalari;
-
boshqa mulkchilik ob'ektlari;
-
mulkiy huquqlar.
Qonun va qonuniyatlarda taqiqlangan ekologik va boshqa me'yorlarga, sanitariya-gigiena
talablariga
javob bermaydigan, yaratilishi va ishlatilishi mumkin bo‘lmagan vositalar uchun
investitsiyalarni yo‘naltirish man etiladi va bu ishlar investitsiyalarni sarflash ob'ekti bo‘la olmaydi.
Fuqarolar, huquqiy shaxslar va davlatni qonuniy manfaatlariga putur yetkazadigan ishlar uchun ham
investitsiyalar sarflash man etiladi.
Investitsiyalarni jalb etish va sarflash sohalariga asoslanib, investitsiya faoliyati ob'ektlarining
turkumini tuzish mumkin. Investitsiya faoliyati ob'ektlari turkumi investitsiyalarni sarflanish
sohalariga binoan quyidagi 1-chizmada ko‘rsatilgan.
1-chizma
Investitsiya faoliyatida sohalardan birini yoki bir nechtasini tanlab olish huquqiga investorlarning
o‘zlari ega bo‘ladilar. Ularni hyech kim soha yoki investitsiya ob'ektlarini tanlashga majbur eta
olmaydi. U yoki bu sohani tanlashda va investitsiyalarni ma'lum bir sohaga sarflashdagi qarorlarni
investorlarning o‘zlari qabul qiladilar. Investitsiya faoliyati sub'ektlari
bir investor, bir nechta
tadbirkorlik va boshqa faoliyat bilan shug‘ullanuvchi ishtirokchi investorlar bo‘lishi mumkin.
Investitsiya faoliyatidagi sub'ektlar investorlar bo‘lib, mahalliy va chet ellik fuqarolar, huquqiy
shaxslar yoki davlat hisoblanadi. Investitsiyalarni amalga oshirishni esa qabul qilingan buyurtmalarni
45
bajaruvchisi sifatida, investorni topshirig‘i asosida investitsiya faoliyatini ishtirokchilari
ta'minlaydilar.
Investitsiya faoliyatini amalga oshirish uchun ular fuqarolarni va huquqiy shaxslarni o‘z
xohishlari bilan shartnomalar asosida jalb qiladilar.
Qonunlarga tayangan holda shartnomalar asosida investitsiyalarga ega bo‘lish,
ulardan
foydalanish va ushbu faoliyat natijalari bo‘yicha qarorlar qabul qilishni investorlar, boshqa fuqaro va
huquqiy shaxslar zimmasiga topshirish to‘g‘risida qarorlar qabul qilishlari ham mumkin. Bunday
hollarda majburiyat garovi sifatida (investorning majburiyatini ta'minlash) investorning mulki qabul
qilinadi. Garovga faqat qarzga oluvchining shaxsiy mulki yoki to‘la xo‘jalik olib borish huquqiga ega
bo‘lgan mulk qo‘yiladi.
Investorlar investitsiya natijalariga, investitsiya ob'ektlariga ega bo‘lish, foydalanish, farmoyish
chiqarish va reinvestorlash huquqlariga egadir.
Investitsiya faoliyatidagi jarayonda sub'ektlar o‘rtasida bo‘ladigan munosabatlar shartnomalar
asosida muvofiqlashtiriladi. Shartnomalar tuzish, sheriklarni tanlash,
majburiyatlarni aniqlash va
boshqa xo‘jalik munosabatlarini o‘rganish ular qabul qilgan qonunlarga zid bo‘lmasa, faqat
investitsiya faoliyati sub'ektlari zimmasida bo‘ladi. Har ikki tomonning kelishuviga binoan,
shartnomalar investitsiya faoliyatining umumiy muddatiga tuziladi.
Qabul qilingan qonunlarda investorning qator majburiyatlari bor.
1
Bu majburiyatlar davlat idora
va muassasalari oldida bajarilishi lozim bo‘lib quyidagilardan iboratdir:
-
investorlar investitsiyalar hajmi va ularning manbalari to‘g‘risida moliya organlariga
deklaratsiya topshirishlari lozim.
-
kapital qo‘yilishni amalga oshirish uchun, tegishli rahbar va maxsus xizmat organlari
tomonidan ruxsat olinishi kerak;
-
investitsiya loyihasining sanitariya-gigiena va ekologik talablarga javob berishi to‘g‘risida
ekspertiza xulosasiga ega bo‘lishi shart.
Yuqorida qayd qilinganlardan tashqari, investitsiya sub'ektlarining majburiyatlariga quyidagilar
ham kiradi:
-
vijdonan raqobat qilish va yakka hokimlikka qarshi muvofiqlashtirish talablarini bajarish;
-
davlat, rahbar xodim va organlar tomonidan yuklatilgan talablarni
baholash va ularga
bo‘ysunish;
-
belgilangan tartibda buxgalterlik va statistik ma'lumotlar hamda hisobotlarni tegishli idoralarga
o‘z vaqtida yetkazib berish.
Bulardan tashqari investitsiya faoliyatining har bir ishtirokchisi maxsus ishlarni bajarish uchun
litsenziyaga ega bo‘lishi lozim. Litsenziya olish uchun bajarish lozim bo‘lgan ishlarni ro‘yxati va
ularni amalga oshirish tartibi mumkin qadar qonunchilikda belgilanadi.
Investitsiyalashning asosiy bosqichlari quyidagilardir:
1)
resurslarni kapital xarajatlariga aylantirish, ya'ni investitsiyalarni aniq investitsiya
faoliyati ob'ektlariga investitsiyalash;
2)
qo‘yilgan mablag‘larni kapital qiymatining o‘sishiga aylantirish, bu investitsiyalarni
pirovard iste'moli va yangi iste'mol qiymatini olish bilan harakatlanadi;
3)
kapital qiymatini foyda ko‘rinishida o‘sishi, ya'ni investitsiyalashning yakuniy maqsadi
amalga oshiriladi.
Shunday qilib, boshlang‘ich va yakuniy bo‘g‘inlari birlashib, yangi o‘zaro bog‘liqlikni yaratadi,
daromad-resurs-yakuniy natija (samara), ya'ni jamg‘arish jarayoni qayta takrorlanadi.
Kapitalni o‘sish manbasi va investitsiyalash maqsadida amalga oshirilayotgan loyihalardan
olinadigan daromaddir.
1
Влинские П.Л., Левшец В.Н., Смоляк С.А. Оценка эффективности инвестиционнмх проектов: Теория и практика:
Учебное пособие.-3-е изд. -М.: Дело, 2004.
46
Amaliyotda investitsiyalarning samaradorligini (IS) aniqlash uchun foyda massasining (F)
investitsiya xarajatlariga (IX) bo‘lgan nisbati foiz ko‘rinishida olinadi.
Investitsiya xarajatlarini foyda bilan solishtirish jarayoni doimiy ravishda investitsiyalash amalga
oshgunga qadar (investitsion loyihaning biznes-rejasi ishlab chiqarish davrida),
investitsiyalash
davrida (ob'ektni qurilishi davrida) va investitsiyalashdan so‘ng (yangi ob'ektdan foydalanish davrida)
davom etadi.
