Tovarlarni sotishdan tushgan pul kapitali yana ishlab chiqarish omillari sotib olish uchun
sarflanadi va shu tariqa yuqoridagi harakat to‘xtovsiz takrorlanaveradi.
Tadbirkorlik kapitalining o‘z harakatida uch bosqichni izchil bosib o‘tib, muntazam
ravishda bir shakldan boshqa bir shakliga aylanib, yana dastlabki shakliga qaytib kelishi
uning
doiraviy aylanishi deyiladi.
Doiraviy aylanishning birinchi va uchinchi bosqichlari muomala sohasida, ya’ni resurslar
va
tovarlar bozorida, ikkinchi bosqichi esa ishlab chiqarishda ro‘y beradi. Shuning uchun
formulada ishlab chiqarish jarayoni va muomala sohasi o‘rtasidagi oraliqlar nuqtalar (…) bilan
ajratilib ko‘rsatiladi.
Har bir bosqichda kapital muayyan harakat shakliga kiradi. Birinchi bosqichda u pul
shaklida, ikkinchi bosqichda unumli yoki ishlab chiqarish omillari va uchinchi bosqichda tovar
shaklida yuzaga chiqadi. Kapital doiraviy aylanish jarayonida uning
har bir shakli alohida
vazifani bajaradi va shunga ko‘ra ular kapitalning harakati shakllari deyiladi.
Kapital pul shaklining harakati iqtisodiy faoliyat uchun zarur bo‘lgan shart-sharoitlarni
yaratishdan iborat. Bunga pulni ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi sotib olishga
avanslash orqali erishiladi. Kapital unumli shaklining harakati tovarlar ishlab chiqarish va xudi
shu jarayonda qiymatning o‘sishiga erishishni ta’minlash vazifasiga qaratiladi.
Kapital tovar shaklining harakati orqali ishlab chiqarilgan
tovarlar qiymatining narx
shaklida ro‘yobga chiqishi sodir bo‘ladi va o‘sgan qiymatning pulga aylanishi bilan
tadbirkorning foyda olish maqsadi ta’minlanadi.
Ishlab chiqarish uzluksiz davom etishi uchun tadbirkorlik kapitali o‘zining bir shaklidan
boshqa bir shakliga aylanib turishi va Ayni paytda har uchala shaklda ham mavjud bo‘lmog‘i
lozim. Agar tadbirkorlik kapitali bu shakllarning birortasida to‘xtab qolgudek bo‘lsa, uning
harakatidagi uzluksizlik buziladi.
Tadbirkorlik kapitalining har uchala shakli bir vaqtda o‘z doiraviy aylanishiga ega bo‘ladi.
Tadbirkorlik kapitali pul shaklining doiraviy aylanishi:
Iv
P Tb . . . I . . . T’ P’
Ich
Unumli kapitalning doiraviy aylanishi:
Iv Iv
T . . . I . . . T’ P’ T
Ik Ik
Tadbirkorlik kapitali tovar shaklining doiraviy aylanishi:
Iv
T P T . . . I . . . T’
Ik
Kapital o‘z harakatini qanday ijtimoy-iqtisodiy shakllarda amalga oshirmasin, ular uchun
yuqorida ta’kidlaganimizdek, doiraviy aylanish va uning bosqichlarining harakat ko‘rinishi
umumiy. Shu bilan birga xo‘jalik yuritishning ayrim shakllarida tadbirkorlik kapitalining
doiraviy aylanishi, ularning bosqichlari va harakat shakllari o‘zlarining
iqtisodiy mazmuni
jihatidan farqlanadi.
