Asosiy kapitaldan foydalanish samaradorligining oshishi, avvalo qo‘shimcha kapital
mablag‘ sarfalanmasdan turib mahsulot hajmini ko‘paytirishda o‘z ifodasini topadi.
Bir tomondan, milliy mahsulot yoki milliy daromadning o‘sish sur’atlari bilan,
ikkinchi
tomondan, asosiy kapitalning o‘sish suratlari o‘rtasidagi nisbat milliy iqtisodiyot miqyosida
asosiy kapitaldan foydalanish samaradorligining umumlashuvchi ko‘rsatkichi bo‘lib xizmat
qiladi.
Asosiy kapitaldan foydalanish samaradorligi ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi bilan
asosiy kapital qiymati o‘rtasidagi aloqani aks ettirib, u o‘zaro bog‘liq ikki ko‘rsatkich-
kapitaldan olinadigan samara (K
s
) va mahsulotning kapital sig‘imi (K
sig‘
) ko‘rsatkichlari bilan
ifodalanadi. Milliy iqtisodiyot miqyosida asosiy kapitaldan olinadigan
samara darajasi ishlab
turgan asosiy kapitalning har bir so‘miga to‘g‘ri keladigan yalpi ichki mahsulot yoki milliy
daromadni, kapital sig‘imi darajasi esa ishlab chiqarilgan milliy daromad yoki yalpi ichki
mahsulotning bir so‘mi hisobiga asosiy kapital qiymatining to‘g‘ri kelishini tavsiflaydi:
as
s
K
YAIM
K
yoki
as
s
K
MD
K
,
YAIM
K
K
as
sig
'
yoki
MD
K
K
as
sig
'
.
Korxona miqyosida kapitaldan olinadigan samara darajasi asosiy kapitalning bir so‘mi
evaziga korxona ishlab chiqaradigan mahsulot miqdori (M) bilan, kapital sig‘imi esa korxonada
ishlab chiqarilgan mahsulotning (M) bir so‘m hisobiga qancha asosiy kapital qiymati to‘g‘ri
kelishi bilan tavsiflanadi:
as
samara
K
M
K
,
M
K
K
as
korx
sig
.
'.
.
Korxonadagi mehnat vositalarining ayrim turlaridan foydalanish samaradorligi natural
ko‘rsatkichlar yordamida aniqlanadi. Masalan, bir to‘quv dastgohida metr hisobida bir kunda
to‘qilgan mato, bir avtomobilda bir kunda tonna hisobida tashilgan yuk va hokazo.
Asosiy capital, ya’ni fondlar harakati aylanma kapital va muomala mablag‘lari harakati
bilan uzviy bog‘liq. Shu sababli aylanma kapital va aylanma mablag‘lardan
foydalanish
samaradorligini aniqlash va uni oshirish omillarini ko‘rsatib berish muhim ahamiyatga ega.
Aylanma kapitaldan foydalanishning umumlashuvchi ko‘rsatkichi hisoblangan iqtisodiyot
miqyosida mahsulotning material sig‘imi (M
sig‘
) mahsulot yaratishda iste’mol qilingan aylanma
kapital qiymatining yalpi ichki mahsulot (YAIM) yoki milliy daromadga (MD) nisbati orqali
aniqlanadi:
MD
AK
M
sig
'.
.
Korxona miqyosidagi material sig‘imi (M
sig‘.kor.
) unda iste’mol qilingan aylanma kapital
qiymatining ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatiga nisbati orqali aniqlanadi:
M
AK
M
korx
sig
.
'.
.
Sarflangan aylanma kapital birligi hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori material
sig‘imi ko‘rsatkichiga teskari miqdordir.
Aylanma mablag‘lardan foydalanish samaradorligi u bilan aylanma kapital o‘rtasidagi
nisbatga bog‘liqdir. Bevosita ishlab chiqarish jarayonida band bo‘lgan aylanma kapitalning
salmog‘i qanchalik ko‘p bo‘lsa, aylanma mablag‘lardan shunchalik samarali foydalaniladi.
Amaliyotda aylanma mablag‘lardan foydalanish samaradorligi ularning aylanish
koeffitsienti bilan o‘lchanadi. Bu koeffitsient bir yil ichida sotilgan
mahsulot qiymatining
aylanma mablag‘larning o‘rtacha yillik summasiga nisbati sifatida aniqlanadi.
Aylanish davri (a) yildagi kunlar sonining aylanishlar soniga (n) nisbati bilan aniqlanadi:
n
a
360
.
Aylanma mablag‘lar aylanishini tezlashtiradigan asosiy omil ishlab chiqarish vaqtini
avvalo ish davrini, shuningdek, muomala vaqtini qisqartirishdir.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli
«O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi
to‘g‘risida»gi Farmonining 3.2.-bandida, tarkibiy o‘zgartirishlarni chuqurlashtirish, milliy
iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini modernizatsiya va diversifikatsiya qilish hisobiga uning
raqobatbardoshligini oshirishda milliy iqtisodiyotning mutanosibligi
va barqarorligini
ta’minlash, uning tarkibida sanoat, xizmat ko‘rsatish sohasi, kichik biznes va xususiy
tadbirkorlik ulushini ko‘paytirish zarurligi ko‘rsatilgan.
3.4.-bandida iqtisodiyotda davlat ishtirokini kamaytirish, xususiy mulk huquqini himoya
qilish va uning ustuvor mavqeini yanada kuchaytirish, kichik biznes
va xususiy tadbirkorlik
rivojini rag‘batlantirishga qaratilgan institutsional va tarkibiy islohotlarni davom ettirish
asosida:
- xususiy mulk huquqi va kafolatlarini ishonchli himoya qilishni ta’minlash, xususiy
tadbirkorlik va kichik biznes rivoji yo‘lidagi barcha to‘siq va cheklovlarni bartaraf etish, unga
to‘liq erkinlik berish, «Agar xalq boy bo‘lsa, davlat ham boy va kuchli bo‘ladi» degan
tamoyilni amalga oshirish;
- kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni keng rivojlantirish uchun qulay ishbilarmonlik
muhitini yaratish, tadbirkorlik tuzilmalarining faoliyatiga davlat, huquqni muhofaza qiluvchi va
nazorat idoralari tomonidan noqonuniy aralashuvlarning qat’iy oldini olish;
- davlat mulkini xususiylashtirishni yanada kengaytirish va
uning tartib-taomillarini
soddalashtirish, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning ustav jamg‘armalarida davlat ishtirokini
kamaytirish, davlat mulki xususiylashtirilgan ob’ektlar bazasida xususiy tadbirkorlikni
rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish;
- tadbirkorlik sub’ektlarining muhandislik tarmoqlariga ulanishi bo‘yicha tartib-taomil va
mexanizmlarni takomillashtirish va soddalashtirish yo‘nalishlari keltirilgan.
