Ko‘rsatkichlar
Reja
Haqiqatda
Farqi
(+,-)
1. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxi, ming so‘m
22610
28400
+5790
2. Mahsulot hajmi, amaldagi bahoda, ming so‘m
28400
32600
+4200
3. 1 so‘mlik mahsulotga to‘g‘ri keladigan xarajat,
tiyin
?
?
?
a) 78,6; 87,1; +8,5.
b) 79,6; 87,1; +7,5.
d) 80,4; 86,4; +6.
e) 82,2; 86,4; +4,2.
12. Mahsulot tannarxining o‘zgarishiga qanday omillar ta’sir
qiladi?
a) materiallar bahosi, tarkibi, tuzilmasining o‘zgarishi;
b) ish haqining o‘zgarishi;
d) material xarajatlar bahosi tarkibining o‘zgarishi, me’yor
o‘zgarishi;
e) noto‘g‘ri javob yo‘q.
295
III BO‘LIM.
MOLIYAVIY TAHLIL
IX BOB. XO‘JALIK YURITUVCHI SUBYEKTNING
MOLIYAVIY HOLATI TAHLILI
9.1. Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy holatini
o‘rganishning ahamiyati, tahlilning maqsadi, vazifalari va axborot
manbalari
Mustaqillik, bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida turli mulk shakli-
dagi korxonalar faoliyatiga to‘liq erkinlik berdi. Ayniqsa, savdo-sotiqqa
nisbatan erkin munosabat yuritish, hamkorlikda faoliyat ko‘rsatish
uchun sherik tanlay bilish, o‘zi ishlab chiqargan mahsulot va uni
sotishdan olgan daromadga to‘liq egalik qilish huquqini berdi va bu
moliyaviy ko‘rsatkichlarning o‘zgarishiga bevosita ta’sir etadi.
Yangicha ish yuritish, jumladan, tashqi va ichki bozordan tajribali
mijoz va hamroh tanlash bilan birga ularning moliyaviy imkoniyatlarini
o‘rganish zarurligini ko‘rsatadi.
Korxonalarning xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish, ularning ishlarini
yaxshilash, samaradorligini oshirishning muhim omili bo‘lib kelgan va
shunday bo‘lib qoladi. Xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish korxonalarning
ishlab chiqarish, moliyaviy, mehnat resurslaridan oqilona foydalanish
darajasini aniqlashga yodam beradi, foydalanilmagan resurslarni aniq-
lab; korxonalarning kelgusida rivojlanishi, ularning moliyaviy holatini
yaxshilash uchun zarur tavsiyalarni ishlab chiqishga imkon beradi.
Respublikamiz iqtisodiyotini bozor munosabatlariga o‘tkazish bilan
korxonalar xo‘jalik faoliyatini tahlil qilishni ahamiyati yanada ortdi,
chunki bozor munosabatlari sharoitida ishlab chiqarishga joriy etilmagan
resurslarni aniqlash va ulardan samarali foydalanish dolzarb muammoga
aylanadi.
Bozor munosabatlarining shakllanishi, rivojlanishi ko‘p ukladli bo-
zor iqtisodiyotini barpo etish, har xil shakldagi biznesni va ishbi-
296
larmonlikni rivojlantirish shunga olib keladiki, korxonalar faoliyatini
moliyaviy natijalari – foyda va rentabellik korxonalar faoliyatini asosiy
ko‘rsatkichlariga aylanadi.
Respublikamiz bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o‘tayotgan
bir sharoitda, iqtisodiyot sektorlarining uzluksiz faoliyat yuritishi va
barqaror rivojlanishi muhim hisoblanadi. Mustaqil mamlakatimiz
dastlabki yillardanoq sobiq ittifoq respublikalari singari rejali va
markazlashtirilgan iqtisodiyotdan erkin bozor iqtisodiyotiga o‘tish uchun
qadam qo‘ya boshladi. Mustaqillik yillarida respublikamizda iqtisodiy
islohotlarni rivojlantirishga katta e’tibor qaratib kelinmoqda. Respub-
likamiz bozor iqtisodiyotiga o‘tishda o‘ziga xos va mos bo‘lgan bos-
qichma-bosqich hamda kuchli ijtimoiy muhofaza qilish yo‘lini tanladi.
Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning dastlabki bosqichida iqtisodiyotni
isloh qilishning g‘oyat muhim yo‘nalishlarini belgilab beruvchi asosiy
ustuvor yo‘nalishlar belgilab olindi. Shu jihatdan, O‘zbekistonda isloh
qilish – mulkdorlar sinfini shakllantirish masalasini tubdan hal etish
bilan belgilanadi. Mazkur masalalarni to‘g‘ri mushohada qilgan holda
Prezidentimiz I.Karimov shunday degan edi: - «Oldimizda turgan
birinchi va asosiy vazifa - bu izchil iqtisodiy o‘sish, chuqur tarkibiy
o‘zgarishlarni amalga oshirish, ishlab chiqarishni mukammallashtirish
va ilg‘or texnologiyalar bilan qayta qurollantirishning bosh sharti
bo‘lgan makroiqtisodiy va moliyaviy barqarorlikka erishish muammosi-
dir».
1
deb ta’kidlagan. Bu, Respublika iqtisodiyotida faoliyat yuritayot-
gan barcha soha korxonalari foyda ko‘rish maqsadida, bozor iqtisodiyoti
talablaridan kelib chiqqan holda ishlab chiqarishi yoki xizmat
ko‘rsatishini talab etadi.
Shu jihatdan qaraganda, korxonalarning barqaror faoliyat yuriti-
shida, ishlab chiqarish jarayonining barcha elementlari, shu jumladan,
buxgalteriya hisobi, audit va iqtisodiy tahlil mukammal ishlashi kerak.
Iqtisodiyot sektorida bozor munosabatlarini chuqurlashtirish ushbu
sohada iqtisodiy islohotlarni yanada jadallashtirishni taqozo etadi. Shu
sababli, moliyaviy hisobot shakllari va ularning tahlilini takomil-
lashtirish, uni barcha sektorlarning tuzilmasiga va o‘zgarishlariga mos
tarzda qayta qurish, korxonaning moliyaviy-iqtisodiy holatini o‘rganish
va nazorat qilishning maqsadli shaklini ishlab chiqish hamda qaror
toptirish bugungi kunning muhim vazifalaridan hisoblanadi. Shu
1
И.Каримов. «Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида». Т.: «Ўзбекистон». 1995
й.
297
jihatdan ham, keyingi yillarda respublikamizda boshqaruv va moliyaviy
tahlilga e’tibor kuchaygan. Bu esa bu borada ilmiy tadqiqotlar olib
borishni hamda zamonaviy iqtisodchi mutaxassislar tayyorlashni taqozo
etmoqda.
Ushbu holatni hisobga oladigan bo‘lsak, korxonalarning moliyaviy
holatini baholash va uning tahlilini to‘g‘ri tashkil etilishi hamda takomil-
lashtirilib borilishi bozor iqtisodiyotining eng dolzarb masalalaridan biri
ekanligini ta’kidlab o‘tish lozim bo‘ladi. Korxonalarning moliyaviy
holatini tahlil etish orqali uni yanada sog‘lomlashtirish imkoniyatlariga
baho beriladi hamda moliyaviy mustahkamligi kuchaytiriladi.
Agar ilgari korxonalarning xo‘jalik faoliyatini, ularning moliyaviy
holatini tahlil qilish bilan faqat moliya, bank, statistika organlari va
yuqori tashkilotlar shug‘ullangan bo‘lsalar, endilikda bu ish bilan
yuqorida ko‘rsatilagan tashkilotlardan tashqari soliq organlari, auditorlik
idoralari, jamoa tashkilotlari, aksionerlar, ta’minlovchilar, iste’molchilar
va boshqa organlar, tashkilotlar ham shug‘ullanishmoqda.
Bu holat moliyaviy tahlil, jumladan, uni bajarish uslubi oldiga yangi
talablar qo‘ymoqda.
Ma’lumki, sobiq ittifoq davrida korxonalar xo‘jalik faoliyatini tahlil
qilish, jumladan, korxonalarning moliyaviy holatini tahlil etishning
uslubiy masalalari markazda - butun ittifoq organlari tomonidan ishlab
chiqilgan va muammolar yechilgan ittifoqdosh respublikalarga foyda-
lanish uchun jo‘natilgan.
Sobiq ittifoqning parchalanishi tufayli ittifoqdosh respublikalar
mustaqil davlatlarga aylandi, ulardan har bittasi bozor munosabatlariga
o‘tish uchun o‘z yo‘lini tanlab, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni davom
ettirib, bozor iqtisodiyotini shakllantirmoqda. Ular orasida O‘zbekiston
ham o‘zining bozor iqtisodiyotiga o‘tish modelini ishlab chiqib, xalq
xo‘jaligini bozor munosabatlari sharoitida rivojlantirgan holda ijobiy
natijalarni qo‘lga kiritib kelmoqda.
Respublikada amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarni huquqiy
bazasini tashkil qiluvchi Respublika Qonunlari, Prezident Farmonlari va
Qarorlari hamda Vazirlar Mahkamasining yuzlab qarorlari qabul qilindi
va qabul qilinmoqda.
Respublikada amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning eng
asosiy yo‘nalishlaridan biri – bu boshqaruv tizimini takomillashtirish
hisoblanadi. Bu masalani ijobiy hal etishda korxonalarning xo‘jalik
faoliyati va moliyaviy holatini tahlil qilish muhim rol o‘ynaydi, chunki
korxonalar faoliyatini tahlil qilish boshqaruv tizimi samaradorligini
oshirishning muhim sharti hisoblanadi.
298
Bozor munosabatlari davrida bu shartning asosiy qismi korxonalar
moliyaviy holatining tahlili hisoblanadi. Respublikada yangi moliyaviy
hisobot shakllari qabul qilindi, ularni o‘rganish va ulardan keng
foydalanish uslublarini barpo etish muhim ahamiyatga ega.
Bozor munosabatlari davrida respublikada bu masalani yechish
maqsadida moliyaviy tahlil uslubiyatini takomillashtirish uchun bir qator
tadbirlar amalga oshirilmoqda, lekin bu borada hali yechilmagan
muammolar ham kam emas. Moliyaviy tahlil o‘tkazishdan manfaatdor
tashkilotlar, organlar, mutaxassislar hali ham ilmiy, ham amaliy nuqtayi
nazardan asoslangan uslub bilan ta’minlanmagan. Bu holat, albatta
bozor munosabatlarini shakllantirish davrida korxona va tashkilotlarga
samarali boshqaruvchilik qilishda salbiy rol o‘ynamoqda.
Moliyaviy holat davlat, tashkilot va shaxslar o‘rtasida bo‘ladigan
o‘zaro munosabatlarni tartibga solish bilan bog‘liq pul hisob – kitob-
larini ifodalaydi. Moliyaviy holat korxonani mablag‘ bilan ta’min-
langanligi, barcha turdagi mablag‘larni maqsadga muvofiq yo‘nalishi va
ulardan foydalanishning maqsadga muvofiqligi, budjet, bank, xomashyo
yetkazib beruvchilar, xaridorlar va boshqa tashkilotlar bilan olib
boriladigan hisob-kitob holati bilan xarakterlanadi. Korxonani moliyaviy
holati barqaror, nobarqaror va krizis darajasida bo‘lishi mumkin.
Moliyaviy barqarorlikka ega bo‘lgan korxonalarda ishchi va xizmat-
chilar bilan ish haqi, budjet, bank, mol yetkazib beruvchilar bilan bo‘la-
digan hisob – kitob ishlari o‘z muddatida amalga oshiriladi. Moliyaviy
intizomga rioya qilmaslik, debitorlik va kreditorlik qarzlarini ortib
ketishiga olib keladi va muddati uzaytirilgan qarzlarni surunkali davom
etishi bankrotlik alomatlarini vujudga keltiradi.
|
