Rahbar
Руководитель _____________________________________
Bosh buxgalter
Главный бухгалтер ______________________________
313
Balans ma’lumotlarida ishlab chiqarishni uzluksiz olib borish uchun
zarur bo‘lgan va hisobot tuzish davriga qiymat shaklidagi mol-mulki
hamda uni qoplashga jalb qilingan manbalar o‘z aksini topadi. Bu ko‘r-
satkichlar mol-mulk hajmi, tarkibi va qiymatini qay darajadaligini ifoda-
laydi. Shuningdek, mol-mulkning moliyalashtirish manbalari, ya’ni o‘zi-
ga tegishli manbalar va chetdan qarzga jalb qilingan manbalar holati
ham passivda keltirilgan. Balansdagi har bir band bo‘lim korxonalarning
moliyaviy holatiga bog‘liq, shuning uchun ham uni chuqur o‘rganish
lozim.
Aktiv qism - asosiy va aylanma mablag‘larning holatini ko‘rsatib,
moliyaviy xo‘jalik jarayonini yuritish vazifasini bajarishda bu mulklar-
dan foydalanadi. Mulk to‘plangan moliyaviy hamda davlat tashkilotlari
mablag‘i, xususiy shaxslar jamg‘armasi, hissador va ta’sischilarning
ulushi, bank krediti, chet ellik sarmoyadorlar va hokazo mablag‘lar
evaziga sotib olinadi. Ayrim hollarda ta’sischilar asosiy vosita va
moddiy boyliklarning o‘zini berishi ham mumkin. Asosiy va aylanma
mablag‘lar ishlab chiqarish faoliyatini uzluksiz yuritishga xizmat qiladi.
O‘z-o‘zidan bu faoliyat davomida o‘zgaradi, harakatda bo‘ladi va tarkibi
yanada yangilanadi.
Balansning birinchi bo‘limi «Uzoq muddatli aktivlar» deb
nomlanib, nomoddiy aktiv va asosiy vositalar boshlang‘ich, eskirish va
qoldiq qiymatda, o‘rnatiladigan asbob-uskunalar, tugallanmagan kapital
va uzoq muddatli qo‘yilma ta’sischilar bilan hisob-kitoblar va boshqa
oborotdan tashqari bo‘lgan aktivlardan iboratdir. Nomoddiy aktivlar
korxonaga daromad keltirish yoki uning ishlab chiqarishini yuritishga
shart-sharoit yaratuvchi, natural buyum shakliga ega bo‘lgan mulkiy
huquqiy qiymatlar, patentlar, mualliflik huquqi, savdo markalari, «Nou-
xau», yerdan, suvdan va boshqa tabiiy boyliklardan, bino, inshoot va
qurilmalardan foydalanish huquqlaridan iborat bo‘ladi, shuningdek, bu
bandda hissadorlik jamiyati boshqaruvi kelishuviga muvofiq Nizom
jamg‘armasini tashkil etish uchun ajratgan nomoddiy aktivlari ham aks
etadi. Nomoddiy aktivlar tarkibida korxona manfaati uchun kelgusida
ishlatilishi mo‘ljallangan ilg‘or texnologiyalardan foydalanish huquqi,
ularni olib kelish va ishlatishga tayyorlash xarajatlari qo‘shilgan holda
aks etadi. Bu holat qo‘shma korxonalardagi O‘zbekiston Respub-
likasining rezidenti bo‘lgan yuridik shaxs bilan xorijiy sarmoyadorlar
hamkorligi tufayli ko‘proq vujudga keladi.
Ishlab chiqarish va xizmat binolari, inshootlar va uskunalardan
314
foydalanish xarajatlari ijara haqi summasiga teng bo‘ladi. Umuman
nomoddiy aktivlar boshlang‘ich bahoda ko‘rsatiladi, xizmat muddatiga
qarab uning eskirishi hisoblanadi va balans jamlanganda qoldiq
bahodagi summa qo‘shiladi. «Asosiy vositalar» bandida balans tuzilgan
vaqtgacha bo‘lgan 0100 schotlari qoldig‘i ko‘rsatiladi. Bu schotning
debetida yil davomida kirim qilingan, kreditida esa yil davomida chiqib
ketganlari aks ettiriladi. Asosiy vositalar bo‘yicha eskirish hisoblanadi.
To‘liq tiklash uchun hisoblangan amortizatsiya summasiga eskirish teng
deb shartli qabul qilinadi. Amortizatsiyani hisoblash maxsus me’yorlar
asosida (boshlang‘ich yoki tiklash bahosiga nisbatan foiz hisobida)
aniqlanadi. Me’yorlar har bir asosiy vosita turlari bo‘yicha differen-
siyalashgan, lekin amortizatsiyani hisoblashda asosiy vositalarning
xizmat muddati tugaguncha, boshlang‘ich yoki qoldiq qiymatini eskirish
sifatida yangi yaratilayotgan qiymatga o‘tkazishi lozim. Hisoblashning
tezlashgan me’yorini qo‘llash mumkin, faqat bu tartib faol qatnashuvchi
(mashina, uskuna va transport) vositalarga taalluqli.
Asosiy vositalarning eskirishi 0200 schotlarida hisoblangach,
shunga qarab amortizatsiyalashgan yoki qoldiq bahodagi asosiy vositalar
hajmi aniqlanadi, ya’ni boshlang‘ich bahodan (0100 schot) eskirish
summa (0200 schot) ayirib topiladi. Shu bandda uzoq muddatga ijara
olingan, ishlatilishi yoki kontservatsiyada turganligidan qat’iy nazar
balansidagi asosiy vositalar qiymati aks etadi. Balansning qolgan
qismida kapital qo‘yilmalar, shu‘ba korxonalardagi aksiyalar, shu‘ba
korxonalarga berilgan qarzlar, uyushma korxonalardagi aksiyalar,
uyushma korxonalariga berilgan qarzlar, uzoq muddatli investitsiyalar
va boshqa aktivlar ko‘rsatiladi. Bu xo‘jalik yoki pudrat usulida
bajarilayotgan tugallanmagan kapital qurilish asosiy foda tuzish xara-
jatlar, moddiy boyliklar qidirish ishlari uchun sarflar va shu maqsadlarga
ajratiladigan mablag‘larni ko‘rsatadi. Kapital xarajatlarni korxona o‘z
mablag‘i yoki uzoq muddatli kredit evaziga bajarishi mumkin.
«Uzoq muddatli investitsiyalar» bandida hamkorlikda ishlashga
kelishganlarning korxona ustav fondiga qo‘shgan hissasi yoki bergan
qarzi, bir yildan ortiq muddatga qimmatli qog‘oz uchun qo‘ygan
mablag‘i ko‘rsatiladi. Qimmatli qog‘ozlar mulk egasining huquqini aks
ettirib, ma’lum darajadagi qo‘shimcha foydaning foizi daromad
keltiradi. Bunday qog‘ozlar boshqa korxonalarning aksiya va
obligatsiyalari, davlat tomonidan chiqarilgan ichki zaym hamda bankdan
sotib olingan uzoq muddatli jamg‘armali sertifikatlardir. Bu band uchun
315
summani 0600 «Uzoq muddatli investitsiyalar» schotlari qoldig‘idan
olinadi.
Balans aktivining II bo‘limi «Joriy aktivlar» deb nomlanib, asosiy
o‘rinni «Tovar-moddiy zaxiralar» bandi egallaydi. Bu bandda korxona
ishlab chiqarishini yuritishga zarur bo‘lgan buyumlar jamlanadi. Unda
xomashyo va materiallar, sotib olingan yarimtayyor mahsulotlar va
butlovchi buyumlar, konstruksiyalar va detallar, urug‘, yem-xashak,
yoqilg‘i, idishlar va idishbop materiallar, ehtiyot qismlar, qayta ishlash
uchun chetga berilgan materiallarning haqiqiy tannarxi (sotib olish va
olib kelish bilan bog‘liq xarajatlar) ko‘rsatiladi. Ushbu bo‘limning yangi
xususiyati shundaki, arzon baholi va tez eskiruvchan buyumlar boshlan-
g‘ich, eskirish va qoldiq baholarda keltiriladi hamda balans jamlanganda
faqat qoldiq bahodagi, ya’ni yaroqli qiymati qo‘shiladi.
Pul mablag‘lari, valuta mablag‘lar, g‘aznadagi pullar, qisqa mud-
datli qo‘yilmalar bandlarida material shaklida bo‘lmagan boyliklar aks
ettiriladi. Bu mablag‘larning hajmi korxonaning ixtisoslashganligi,
bozor munosabatlarida ta’minotning tashkillashtirilishi va boshqa ko‘p-
gina sabablarga bog‘liq. Masalan, sanoatda pul salmog‘i yuqori bo‘lsa,
savdo tashkilotlarida esa debitorlar bilan hisob-kitoblar ko‘p bo‘lishi
mumkin, chunki bu tovarlarni sotishga borib qadaladi. Eng avvalo,
debitorlar bilan hisob-kitoblar ko‘rsatiladi, chunki hozirgi sharoitda bu
masalani tahlil qilib turish zarur. Debitorlar boshqa yuridik (korxona,
tashkilot va muassasa) va jismoniy shaxslar to‘lashi lozim bo‘lgan
qarzdorlardir. Qarzdorlarni shartli ikki guruhga ajratish mumkin: odatda-
gi va asoslanmagan. Odatdagi qarzlarga ishlab chiqarish, tovarlar sotish
va xizmat ko‘rsatishga avvaldan qarz berish, da’vo qilish va shu kabi
munosabatlar tufayli yuzaga kelgan, ammo to‘lash muddati hal etma-
ganlari kiradi. Asoslanmagan qarzlar faoliyat davomidagi kamchiliklar,
tovar va moddiy boyliklarning kamomadi, o‘g‘rilik va har xil yo‘qolish-
lar hisobiga paydo bo‘ladi. Bu holat doimo nazoratda bo‘lib, muntazam
tahlil etib borishni talab qiladi. Umuman, debitor qarzlarning mavjudligi
moliyaviy ahvolga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu bois tovar, bajarilgan ish
va ko‘rsatilgan xizmatlar uchun olingan veksellar bo‘yicha, sho‘ba
korxonalari, budjet, xodimlar va boshqa debitorlar bilan bo‘lgan muno-
sabatlar xususida balans tuzilgan davrdagi holat ko‘rsatiladi. II bo‘lim
aktivida mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan avanslar va
qisqa muddatli moliyaviy qo‘yilmalar ham keltiriladi.
Mablag‘larni o‘rganishda pul mablag‘lari tahlili alohida o‘rinni
316
egallaydi. Bunday mablag‘lar hisob-kitobiga, valuta schoti va g‘azna-
dagi pullar tushuniladi. Mazkur mablag‘lar to‘lov majburiyatlarini
bajarilishida birlamchi vosita bo‘lib xizmat kiladi. Ayniqsa, hisob-kitob
va valuta schotidagi mablag‘lar mahsulot yetkazib beruvchilar,
pudratchilar, ishchi-xizmatchilar, budjet, bank, sug‘urta va boshqalar
bilan bo‘ladigan aloqa manbayidir. Shu tufayli bu masala alohida
o‘rganilishi lozim. Shu yerda o‘tgan va joriy yildagi ko‘rilgan zararlar
ham aks ettirilishi kerak.
Korxona mulki va mablag‘larning kelib chiqish manbalari
balansning passivida ko‘rsatiladi. Bular o‘ziga qarashli va chetdan jalb
qilingan manbalarga ajratiladi. Jalb qilingan manbalarga bank kreditlari
va kreditorlik qarzlari kiradi.
Passiv ham xuddi aktiv qism kabi ikkita bo‘limdan iborat. Balans
passivining birinchi bo‘limi «O‘z mablag‘lari manbalari» deb
nomlanib, bunda ustav kapitali, qo‘shilgan kapital, rezerv kapital,
taqsimlanmagan foyda yoki qoplanmagan zarar, maqsadli tushum va
fondlar kelgusi davr sarflari va to‘lovlari uchun rezervlar, kelgusi davr
daromadlari aks ettiriladi. Passivning «Ustav kapitali» bandida xo‘jalik
faoliyatini yuritish uchun ajratilgan mablag‘lar ko‘rsatiladi. Hissadorlik
jamiyatlarida esa har bir qatnashchining qo‘shgan hissasi ustav fondida
ko‘rsatiladi. Dividend sifatida taqsimlanadigan sof foyda hajmi ham
qo‘shilgan hissaga qarab aniqlanadi. Ustav fondi bozor iqtisodi sharoi-
tida yuridik shaxs sifatida korxonaning o‘ziga tegishli mablag‘i va
aksionerlarning qo‘shgan hissasidan iborat bo‘ladi. Har bir qatnashchi
shaxsiy hissasiga qarab korxonaning xo‘jalik va moliyaviy faoliyatiga
aralashadi. Hamkorlikdagi, hissadorlik, qo‘shma va kichik korxona-
larning nizom jamg‘armasi hajmi qatnashchilar qo‘shgan badallar
miqdoriga bog‘liq bo‘ladi.
Qo‘shilgan kapital, rezerv kapital bandlarida korxonaning boylikla-
rini qayta baholanishidan, olgan foydasidan tashkil etilgan rezervlardan,
qo‘shimcha aksiyalar chiqarish natijalaridan ko‘paygan xususiy manba-
lar ko‘rsatiladi.
Passiv I bo‘limiga taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar) ham
kiritiladi. Bu bandning summasi korxonani olgan foydasi miqdoriga va
uning taqsimlanishiga bog‘liqdir. Korxona o‘z oldidagi foydadan
to‘lashi lozim bo‘lgan majburiyatlarini bajarib bo‘lgandan so‘ng, qolgan
qoldiq kelgusida rezerv sifatida foydalanilishi ko‘zlanib qoldiriladi.
Taqsimlanmagan foyda bandi o‘tgan yillardagi foydadan qolgan summa-
317
larni ham ifodalaydi. Balansda korxonaning o‘z mablag‘lari manbayi qan-
cha ko‘p ulushni egallasa, shunchalik moliyaviy ahvol ishonchli bo‘ladi.
Balans passivining ikkinchi bo‘limi «Majburiyatlar» deb nomlanib,
unda korxonaning uzoq muddatli joriy majburiyatlari aks ettiriladi. Uzoq
muddatli majburiyatlarga uzoq muddatli bank kreditlari va uzoq
muddatli qarzlar hamda shu kabi uzoq muddatli majburiyatlar kiritiladi.
Bank kreditlari ishlab chiqarishni texnik jihozlash, asosiy vositalar sotib
olish va ko‘rish, asosiy poda tashkil qilish va boshqa ko‘pgina istiqbolli
loyihalarni mablag‘ bilan ta’minlash maqsadida olinishi mumkin.
Qarzlar bandida esa boshqa korxonalardan (bankdan tashqari) olingan
qarz summalari ko‘rsatiladi. Bu bandlarni to‘ldirish uchun zarur
ma’lumotlar «Banklarning uzoq muddatli kreditlari» va «Uzoq muddatli
qarzlar» schotlar qoldig‘idan olinadi.
II bo‘lim passivini o‘rganish ham katta ahamiyatga ega. Balans
passivining ikkinchi bo‘limi «Majburiyatlar» deb nomlanib, bu bo‘limda
qisqa muddatli bank kreditlari va qarzlarini, korxona ishchi-
xizmatchilari uchun bank kreditlari, tovarlar, bajarilgan ishlar, xizmatlar
uchun, berilgan veksellar, mehnatga haq to‘lash bo‘yicha, ijtimoiy
himoyalash, sug‘urta, ta’minot, mulkiy va shaxsiy sug‘urta, budjet bilan,
undan tashqari to‘lovlar, sho‘ba korxonalari bilan bo‘ladigan hisob-
kitoblar ko‘rsatiladi. Bulardan tashqari xaridorlar va buyurtmachilardan
olingan avanslar, ko‘zda tutilgan daromadlar, xarajatlar va to‘lovlar
zaxirasi, dargumon qarzlar bo‘yicha zaxiralar va boshqa qisqa muddatli
passivlar ham ushbu bo‘limda aks ettiriladi. Ushbu bo‘lim passivida juda
ko‘p buxgalteriya hisobi schotlarining kredit qoldig‘i keltiriladi.
Korxona balansini o‘rganishda asosiy e’tibor yil boshida o‘tgan davrda
mulk va mablag‘larning qanchalik o‘zgarganligi hamda aktivdagi har bir
band passivdagi manbalar bilan qanchalik ta’minlaganligiga qaratiladi.
Shunday qilib, korxona balansining tuzilish shakli doimo takomil-
lashtirilgan. Bu takomillashtirish quyidagi o‘zgarishlarni o‘z ichiga
oladi:
|
