XIV BOB. XO‘JALIK YURITUVCHI SUBYEKTNING
XUSUSIY KAPITALI TAHLILI
14.1. Xo‘jalik yurituvchi subyektlar xususiy kapitalini tahlil
qilishning ahamiyati, tahlil vazifalari va axborot manbalari
Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida xususiy kapital kor-
xonaning moliyaviy holatini tavsiflovchi muhim ko‘rsatkichlardan biri
hisoblanadi. Chunki uning holatiga qarab jami mablag‘lar tarkibidan
kelib chiqqan holda korxonaning iqtisodiy qaramligi yoki mustaqilligiga
baho beriladi. Bu biznesni boshqarish, faoliyatni kengaytirish va
sheriklik faoliyatini yo‘lga qo‘yishda o‘ta muhim masala hisoblanadi.
Xususiy kapital korxonaning o‘z mablag‘lari manbayining asosini
tashkil etuvchi ko‘rsatkich hisoblanib, uning tarkibiga korxona ustav
kapitali, zaxira kapitali, qo‘shilgan kapital hamda taqsimlanmagan foyda
(qoplanmagan zarar) kiradi.
Buxgalteriya hisobi fanidan ma’lumki korxona, tashkilot va
firmalarni moliyaviy mablag‘lar bilan ta’minlash manbayi bo‘lib
quyidagilar hisoblanadi:
Ø
o‘z mablag‘lari manbayi;
Ø
qarz mablag‘lari.
Sobiq ittifoq davrida esa bu mablag‘lar manbayiga budjetdan ajrat-
malar ham kirgan. Lekin bozor iqtisodiyotiga o‘tganimizdan keyin bu
mablag‘lar manbayi bekor qilingan. Chunki bu manbaning yo‘q qilinishi
Respublikamizdagi boqimandalik tizimini tugatishni ta’minladi.
Endilikda esa yuqorida sanab o‘tganlarimiz korxonalarni mablag‘lar
bilan ta’minlash manbayi bo‘lib kelmoqda.
Korxona, tashkilot yoki firma ochilish davrida o‘z mablag‘larini bel-
gilab olishi lozim. Bu ish amalga oshirilgach esa mablag‘larni qaysi
manba hisobiga qoplash kerakligi ko‘rib o‘tiladi. Agarda korxonaning
o‘z mablag‘lari yetarli bo‘lsa, o‘z mablag‘lar manbayi hisobiga, aks
holda esa qarz mablag‘lari hisobiga, qoplaydi.
517
Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida har bir korxona o‘z
moliyaviy ehtiyojlarini o‘zi mustaqil qondirishi mumkin. Resurslarni
ta’minlash manbayi bo‘lib, uning foydasi, qimmatli qog‘ozlarini sotish-
dan kelgan tushum, aksionerlarning pay va boshqa to‘lovlari, yuridik va
jismoniy shaxslarning pay va boshqa to‘lovlari hamda qonundan tash-
qari bo‘lmagan holda kirim qilingan mablag‘lar kiradi. Bunday asosda
kiritilgan mablag‘lar korxona, tashkilotlar uchun xususiy kapital deb
qaraladi.
Hozirgi vaqtda mulkchilik shakllaridan qat’iy nazar, korxonalarda
ustav fondi miqdori mazkur korxona tashkil bo‘lganda tasdiqlangan
ta’sis hujjatlarida ko‘rsatilgan miqdor bilan muvofiq kelishi lozim.
Uning miqdori yil davomida o‘zining mulkchilik shaklini o‘zgartirmay-
digan korxonalarda o‘zgarmaydi. Davlat korxonasi xususiylashtirilganda
mazkur korxona mulkining sotib olinish qiymatini aniqlash talab
qilinadi, chunki ta’sischilar hujjatida ustav fondi miqdorini ko‘rsatish
lozim.
Umuman olganda, barcha iqtisodchi olimlar tomonidan xususiy
kapitallarga ta’rif berilganda yuqorida keltirilgan ko‘rsatkichlar tizimi-
dan foydalanilgan bo‘lib, ular tarmoq xususiyatiga ko‘ra o‘z ko‘rinish-
larini o‘zgartirgan holda ta’riflangan.
MDH iqtisodchi olimlaridan P.Kamishanov «Ustav kapitali – bu
davlat tashkilotlarida hukumat tomonidan ajratilgan asosiy va aylanma
mablag‘lari hisobiga shakllanadi. Nodavlat sektoridagi korxonalarda esa
ta’sischilarning kiritgan mablag‘lari hisobiga tashkil topib, u xo‘jalik
faoliyatini amalga oshirish uchun ta’sis hujjatlarida ko‘rsatilgan mulkni
puldagi ifodasini ko‘rsatadi» deb ta’kidlagan.
Shu jumladan A.O‘lmasov va N.To‘xliyevlar ham: «Ustav kapitali –
korxonani barpo etish to‘g‘risidagi shartnoma yoki nizomda belgilangan
mablag‘lar (kapital) miqdori. Chiqarilgan aksiyalarning nominal qiyma-
ti, davlat qo‘ygan mablag‘lar, xususiy ulush (pay) badallari miqdoridan
tashkil topadi» deb ta’rif berishgan.
Ushbu iqtisodchilar tomonidan ustav kapitaliga berilgan ta’rif maz-
mun jihatdan mohiyatga ega bo‘lsa hamki, unga bir muncha qo‘shim-
chalar kiritish maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Negaki, berilgan mazmun,
korxona mablag‘lar manbayining manfaatdorlik hissini, tashkil bo‘lish
davrini va keyinchalik mazkur ko‘rsatkichning shakllanish holatini
o‘zida aks ettirmagan. Shu jihatdan olganda: «ustav kapitali – bu
xo‘jalik subyektlarining daromad (foyda) olish maqsadini ro‘yobga
518
chiqarish uchun zarur bo‘lgan dastlabki (korxonani barpo etish to‘g‘ri-
sida shartnoma yoki nizomda belgilangan) mablag‘lar (kapital) miqdori.
Shuningdek, ustav kapitalini oshirish maqsadida kiritilgan mablag‘lar,
hamda o‘z kreditor va ta’sischilarining qiziquvchanligini kafolatlovchi
mablag‘lar manbayidir» deb ta’rif berishimiz maqsadga muvofiqdir.
Xususiy kapital tarkibiy qismlaridan yana biri bu – rezerv kapitali
hisoblanadi. Rezerv kapitali ko‘pgina me’yoriy va qonuniy hujjatlarda
hamda iqtisodiy adabiyotlarda turlicha ta’riflangan bo‘lib, uning o‘ziga
xos jihatlarini belgilab bergan.
Masalan, Respublikamiz boshqaruv tashkilotlari tomonidan belgi-
langan me’yorlarga asosan: «Rezerv kapitali – bu korxona ustaviga
asosan ajratma qilish mol-mulk qayta baholanishi, qaytarib bermaslik
sharti bilan olingan mablag‘lar (pul mablag‘laridan tashqari), o‘rtoqlik
va aksionerlik jamiyatlar mulkini oshiruvchi boshqa kirimlar hisobini
olib borish uchun mo‘ljallangan» deb izohlangan. Keltirilgan izohga
mazmunan yondashadigan bo‘lsak, uning tarkibiga kiruvchi bir qator
ko‘rsatkichlar o‘z o‘rnida berilmagan. Masalan, mol-mulkning qayta
baholanishi. Chunki ushbu ko‘rsatkichning ma’lum qismi, qo‘shilgan
kapital zimmasiga birkitilgan bo‘lib, uning ikki schotda ko‘rsatilishi
hisob tizimidagi kamchiligimiz hisoblanadi.
M.Lapustin, P.Nikolskiylarning fikricha: «Rezerv kapitali – bu xo‘-
jalik tavakkalchiligi va ko‘zda tutilmagan holatlarni moliyalashtirish
maqsadida jamg‘arilgan pul ko‘rinishidagi mablag‘lar hisoblanib, u xu-
susiy kapitalning bir bo‘lagi sifatida qaraladi. Amaliyotda bu jamg‘arma
sug‘urta mablag‘i sifatida yoki tavakkalchilik rezervi, deb ham ataladi».
Yuqorida keltirilgan ta’rifga nazar solsak, uning bir qadar maz-
munga ega ekanligini guvohi bo‘lamiz. Chunki rezerv kapitali hisobot
yilida erishilgan sof foyda hisobidan ma’lum bir maqsadlarni sug‘ur-
talash uchun tashkil etilishi belgilab qo‘yilgan.
Shu nuqtayi nazardan, bizningcha: «Rezerv kapitali – bu ta’sis huj-
jatlariga binoan hisobot davrida erishilgan sof foyda hisobidan, amaldagi
qonunchilik asosida, tavakkalchilik va ko‘zda tutilmagan natijalar oldini
olish, hamda xo‘jalikning oxirgi moliyalashtirish manbayi sifatida gav-
dalanadigan mablag‘lar jamg‘armasining puldagi ifodasi» deb ta’riflash
maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Yuoridagi fikr-mulohazalar shuni ko‘rsatmoqdaki, xo‘jalik yurituv-
chi subyektlarning faoliyatida kapitallar (fondlar) va rezervlarning
muhim o‘rni mavjud ekan. Chunki bu manbalar asosan, xo‘jalik sub-
519
yektlarining o‘z manbalarini aks ettiruvchi jihatlari bilan ajralib turadi.
Bugungi kunda xo‘jalik subyektlarining o‘z mablag‘lari manbalari
qanchalik yuqori salmoqqa ega bo‘lsa, mazkur korxonalarning faoliyati
shunchalik ijobiy baholanadi.
Xususiy kapital hisobi iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida
muhim ahamiyatga ega bo‘lib, u korxonaning o‘z qudrati darajasining
qay darajada ekanligini bildiradi. Bunday taraflarni e’tiborga olgan
holda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining birinchi chaqiriq 6-
sessiyasida qabul qilingan «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi qonunda
ham xususiy kapital hisobiga katta e’tibor berilgan. Uning 16-
moddasiga ko‘ra moliyaviy hisobotlar tarkibida 5-shakl «Xususiy
kapital to‘g‘risida hisobot» deb nomlanib, bu shakl har yili boshqa
hisobotlarga qo‘shilgan holda yuqori organlarga topshirilishi lozim.
|
