1
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
YADGAROV O’KTAM TURSINOVICH
“MUHANDISLIK VA KOMPYUTER GRAFIKASI”
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI TEXNIK VA TEXNOLOG TA’LIM YO’NALISHI TALABALARI
UCHUN O’QUV QO’LLANMA
BUXORO – 2021 yil
2
Tuzuvchi: Buxoro muhandislik-texnologiya instituti «Chizma geometriya va
muhandislik grafikasi» kafedrasi mudiri, dots. Yadgarov O’.T
Taqrizchilar:
Badiyev M.M. Buxoro Davlat universiteti «Tasviriy san’at va muhandislik
grafikasi» kafedrasi dotsenti, t.f.n
Axmedov Yu.X. Buxoro muhandislik texnologiya instituti «Chizma
geometriya va muhandislik grafikasi» kafedrasi dotsenti, t.f.n.
3
ANNOTATSIYA
Mazkur o’quv qo’llanma barcha texnik va texnolog ta’lim yo’nalishlariga
“Chizma geometriya va muhandislik grafikasi” namunaviy o’quv dasturi asosida
tayyorlangan. Ushbu individual topshiriqlar to’plami bo’lajak muhandislarga
muhandislik grafikasi asoslarini o’rgatishning muhim masalalariga bag’ishlangan.
Qo’llanmada topshiriqlar oddiydan murakkabga qarab berilishi, talabalarning
fazoviy tasavvurini oshirishda xizmat qiladi. Qo’llanmaning matn qismini
loyihalash uchun kursning asosiy geometrik so’zlar va diqqat qilinishi kerak
bo’lgan asosiy iboralari qizil rangda, yangi so’zlar ko’k rangda ta’kidlangan. Har
bir bo’lim oxirida o’z-o’zini sinab ko’rish uchun savollar va nazariy materialni
birlashtirish uchun mashqlar aks ettirilgan.
АННОТАЦИЯ
Учебник
основан
на
стандартной
учебной
программе
«Начертательная геометрия и инженерная графика» для всех направлений
технического
и
технологического
образования.
Этот
комплекс
индивидуальных заданий посвящен важным вопросам обучения будущих
инженеров основам инженерной графики. Задания в справочнике
варьируются от простых до сложных, помогая учащимся улучшить
пространственное восприятие. При оформлении текстовой части руководства
ключевые геометрические слова и ключевые фразы курса выделяются
красным цветом, а новые слова - синим. В конце каждого раздела есть
вопросы для самопроверки и упражнения для объединения теоретического
материала.
ANNOTATION
The textbook is based on the standard curriculum "Descriptive Geometry
and Engineering Graphics" for all areas of technical and technological education.
This set of individual assignments is devoted to the important issues of teaching
future engineers the basics of engineering graphics. The assignments in the
handbook range from easy to difficult, helping students to improve their spatial
perception. When formatting the text part of the manual, geometric keywords and
course key phrases are highlighted in red, and new words in blue. At the end of
each section there are self-examination questions and exercises to combine
theoretical material.
4
KIRISH
Chizma texnik ma'lumotlarning asosiy tashuvchisidir, ularsiz hech qanday
ishlab chiqarish bo'lmaydi. Shuning uchun chizmalarni o'qish qobiliyati va ularni
amalga oshirish qoidalarini bilish texnik oliygohlarda mutaxassislarni tayyorlash
uchun zarur shartdir.
Muhandislik grafikasini (tayyorgarlik kursini) o'rganib, siz geometrik,
proektsion va texnik rasmlarning asosiy texnikalari va qoidalari bilan tanishasiz,
shuningdek, chizmalarni o'qishda, ayniqsa institut va universitetda boshqa umumiy
texnik fanlarni rivojlantirishda sizga foydali bo'lgan ko'plab tushuncha va
atamalarni o'rganasiz. “Chizma geometriya va muhandislik grafikasi" kursida.
Ushbu o'quv qo'llanma texnik va texnolog ta'lim fakultetlari va kafedralari
bitiruvchilarini tayyorlashning minimal darajasi va talablariga muvofiq
tayyorlangan (sanoat standarti) va dasturga moslashtirilgan. Uni ishchi daftar va
yo'riqnomalar (xuddi shu mualliflar) bilan birgalikda ishlatish ma'qul. Qo'llanma
quyidagilarni o'z ichiga oladi: kirish; 10 bob (1 – chizmalarni tayyorlash qoidalari;
2 – geometrik yasashlar; 3 – geometrik shaklarni ortogotal proektsiyalari; 4 –
geometrik jismlar; 5 – proektsiyalash usullari; 6 - aksonometrik proektsiyalash; 7 -
tasvirlar; 8 - eskizlar; 9 – birikmalarni chizmada tasvirlanishi; 10 – umumiy
ko’rinish chizmalarini tayyorlash va tushunish qiyinchiliklarga olib kelishi
mumkin bo'lgan yangi so'zlar va iboralarning ruscha-inglizcha lug'ati.
Har bir bo'lim oxirida o'z-o'zini sinab ko'rish uchun savollar va nazariy
materialni birlashtirish uchun mustaqil ish uchun mashqlar va topshiriqlarni
bajarish bo'yicha ko'rsatmalar mavjud. Qo'llanma rangli rasmlarda aks ettirilgan.
Bundan tashqari, har bir rang ma'lum bir semantik ma'noga ega. Rasmdagi qora
rang dastlabki ma'lumotni o'rnatadi. Yordamchi iboralar ko’k rangda amalga
oshiriladi. Qizil rang geometrik iboralarning natijalarini yoki diqqat qilinishi kerak
bo'lgan elementlarni ko'rsatadi.
5
Rang ham qo’llanmaning matn qismini loyihalash uchun ishlatiladi.
Kursning asosiy shartlari
qizil
rangda, yangi so'zlar va iboralar
ko'k
rangda
ta'kidlangan.
Qadim zamonlardan beri insoniyat grafik tilini biladi. U chiziqlar, raqamlar
va belgilardan iborat. Ularning yordami bilan siz har qanday buyumni chizishingiz
mumkin.
Hayotda biz doimo turli xil chizmalarga duch kelamiz. Rasmlarga ko'ra, ular
o'yinchoqlar yasashadi, uylar quradilar, turli xil asboblar va mexanizmlarni
yaratadilar.
Chizma
- bu ob'ekt bajarilishi mumkin bo'lgan narsaning tasviridir.1-
Rasmda korpus deb ataladigan buyumning chizilgan chizmasi.
Buyum Buyum chizmasi
1-rasm
Bizning davrimizga kelib tushgan dastlabki rasmlar XVII asr 60-yillariga
borib taqaladi. Biroq, ular ilgari mavjud bo'lgan deb taxmin qilishimiz mumkin.
Chizmalarning ko'rinishi insonning amaliy faoliyati - hunarmandchilikni
rivojlantirish, shaharlar va istehkomlar qurish bilan bog'liq.
6
2-rasm
Birinchi chizmalar rejalar deb nomlandi. Ular to'liq hajmda, qurilishni
boshlash kerak bo'lgan joyda amalga oshirildi. Bunday rasmlarni bajarish uchun
birinchi rasm chizish asboblari yaratildi (2-rasm) - "doira" deb nomlangan yog'och
sirkul hisoblagichi va bir-biridan bir xil masofada joylashgan tugunlari bo'lgan
o'lchash kabeli yordamida 90
0
ga yaqin burchakka qurish mumkin edi.
Keyinchalik ko'plab istehkomlarni qurish paytida, pergament, yog'och yoki
qisqartirilgan shaklda loyihalar bajarila boshlandi. Bunday rasmlarda binolarning
konturlari tasvirlangan, rasm. 3. Chizmalarning aksariyati qora siyohda qilingan,
lekin ba'zida bo'yoqlar ham ishlatilgan. Qurilishga faqat “mutaxassislar” chizgan
rasmlar bo'yicha ruxsat berilgan.
Ammo rasmlarga ko'ra nafaqat me'moriy inshootlar yaratilgan. Rossiyada
XVI asrdan metall quyish va qurol ishlab chiqarish bilan shug'ullanadi. Buning
uchun biz rasmlardan ham foydalandik, rasm. 4.
3 - rasm 4 - rasm
VII - XVIII asrlarda kemasozlik rivojlanishi bilan chizmalarga ehtiyoj oshdi.
Ularni ijro etish texnikasi ham rivojlandi. Kema rasmlarida kemaning uch turi
7
ko'rsatilgan: kemaning uzunligi, balandligi va kengligini aniqlagan "yon", "yarim
kenglik" va "korpus", rasm. 5. Chizmalar qog'oz shkalasi yordamida sirkul, tirnoqli
qalam va o'lchagich yordamida shakllantirildi, rasm 6.
5 - rasm
6 - rasm
1798 yilda fransuz olimi Gaspard Mongening "Chizma geometriya" kitobi
nashr etildi. U chizmada rasmlarni olishning yagona qoidalarini o'rnatdi. Ushbu
qoidalar zamonaviy proektsion chizishning asosi edi.
Texnologiyalar rivojlanishi bilan kompyuterlar va avtomatlashtirilgan
dizayn tizimlarining paydo bo'lishi, zamonaviy rasmlar, shuningdek ularni amalga
oshirish jarayoni juda o'zgargan.
| 