|
MÜHAZİRƏ 3
Bazalaşdirma. Bazalaşdırma və onların təsnifatı təyinatı haqqında anlayış
|
| bet | 5/33 | | Sana | 27.12.2023 | | Hajmi | 1,26 Mb. | | #128586 |
Bog'liq C fakepathMühazir MÜHAZİRƏ 3
Bazalaşdirma. Bazalaşdırma və onların təsnifatı təyinatı haqqında anlayış
Məmulatın hazırlanma keyfiyyəti, mexaniki emal prosesində onun dəzgahda düzgün bərkidilməsindən və bazalaşdırılmasından asılıdır.
Dəzgahlarda pəstahları emal edərkən aşağıdakı səthlər üzrə fərqlənirlər (şək. 2.1):
a) əsas (A) – onların köməyi ilə məmulatda hissələrin vəziyyətini müəyyən edirlər;
b) köməkçi (B) - verilənə nisbətən birləşdirilmiş hissələrin vəziyyəti təyin edilir;
c) icraedici (C) – xidmətin (funksional) təyinatını (burada, dişli çarxın səthi) yerinə yetirilir;
d) sərbəst (D) – digər hissələrlə təmasda deyil və bütöv konstruksiyaya lazımi forma verməyə xidmət edir.
Baza – pəstaha (məmulata) aid olan səthi (səthlərin birləşməsi, oxların, nöqtələrin) bazalaşdırmaq üçün istifadə olunur.
Bazalaşdırma – pəstahın (məmulatın) seçilmiş koordinat sisteminə nisbətən lazımi vəziyyətinin verilməsi. Bazalar təyinatı üzrə bölünürlər:
1) konstruksiya bazası – məmulatda hissənin (yığma aqreqatları) vəziyyətinin təyin edilməsi. Bölünürlər:
a) əsas baza – məmulatda hissənin özünün vəziyyətini müəyyən edir. Əsas baza olaraq, adətən, tam (heç olmazsa təmiz) emal edimiş üzdən istifadə edilir;
b) köməkçi baza – verilənə nisbətən birləşdirilən hissənin vəziyyətini müəyyən edir.
2) texnoloji baza – istehsal və ya təmir zamanı pəstahın və ya məmulatın vəziyyətinin təyin etmək üçün istifadə olunur. Əsas və köməkçi (süni) texnoloji bazalarına ayırırlar.
Əsas bazalar konstruksiyanın ayrılmaz hissəsidir, məsələn: deşiklər (1) səthi və dişlərin kəsilməsi vaxtı bazalaşdırma üçün istifadə edilən pəstahın (2) tili (qırağı) əsas texnoloji bazasıdır (şək. 2.2).
Köməkçi bazalar – texnoloji səbəblərə görə hissədən (detaldan) xüsusi olaraq yaradılmış səthlər, lakin hissənin işləməsi üçün onlara ehtiyac yoxdur, məsələn: valların mərkəzi yuvaları (A), mərkəzləşdirən kəmərcik (1); pistonda mərkəzi deşik (A) olan qapaq. Süni bazaların yaradılmasının imkanı detalın konstruksiyasında nəzərdə tutulmuş olmalıdır.
3) ölçmə - pəstahın (və ya məmulatın) və ölçmə vasitələrinin nisbi vəziyyətini müəyyən etmək üçün istifadə olunur.
Məlumdur ki, bərk cismin oxyz koordinat sisteminə nisbətən tələb olunan vəziyyəti ona altı ikitərəfli məhdudiyyət qoymaqla, cismi ox, oy, oz oxları boyunca üç yerdəyişmədən və bu oxlar ətrafında üç fırlanmadan məhrum etməklə dəqiqləşdirilə bilər. Dayaqların üçü bir müstəvi üzərində bir düz xətt üzrə olmamaq şərtilə ikisi o biri müstəvi üzərində və biri də üçüncü müstəvi üzərində olmalıdır. Bunları perpendikulyar olan üç sıxıcı da cismi bu müstəvilərə qısmalıdır. Cismin üç dayağa qısılan üzünə baş baza üzü, iki dayağa qısılan üzünə yönəldici üz və bir dayağa qısılan üzünə isə söykənəcək üzü deyilir. İkitərəfli əlaqələrin qoyulması gövdənin baza səthlərinin onun bağlandığı digər cisimlərin baza səthləri ilə təması və lazımi təması təmin etmək üçün güclə bağlama tətbiq etməklə əldə edilir.
YOX prizmasının bazası üç dayaq nöqtəsinə (ikitərəfli əlaqələr) malik olacaq.
Bu vəziyyətdə bərk cism üç dərəcədən məhrum olur: (1) – yerdəyişmə oz; (2–3) – ox və oy ətrafında fırlanma. İki dayaq nöqtəsinin (iki əlaqəli) köməyi ilə yoz müstəfisində sabitlənərək, cismin iki dərəcəsindən məhrum olurlar: (4) – ox boyu hərəkət; (5) - oz oxu ətrafında fırlanma. Nəhayət, zox müstəvisi ilə nöqtə təması səbəbindən cismin oy oxu (6) boyunca hərəkət etmək qabiliyyətini itirir.
Prizmaşəkilli pəstahın bazalaşdırılmasının sxeminə baxaq (detalların müxtəlifliyinə baxmayaraq onlar, bir qayda olaraq, elementar səthlərin yığımını təşkil edirlər) (şək. 2.3). yox prizmasının bazası üç dayaq nöqtəsinə (ikitərəfli əlaqələr) malik olacaq.
Şəkil 2.3. Prizmaşəkilli pəstahın bazalaşdırılması
Şəkil 2.4. Bazalaşdırmanın sxemləri
Bütün sərbəstlik dərəcələrinin məcburi məhrum edilməsi ilə pəstahların bazalaşdırılması altı nöqtə qanuna tabedir. Məhrum edilmiş sərbəstlik dərəcələrinin sayından asılı olaraq (şək. 2.4) bazalar aşağıdakılara bölünür:
1) quraşdırma – üç dayaq nöqtəsi daxil olmaqla və cismi üç sərbəstlik dərəcədən məhrum edən ən inkişaf etmiş sahə ilə (bir uzununa hərəkət etmək və digər iki ox ətrafında fırlanma);
2) istiqamətlər – iki dayaq nöqtəsi daxil olmaqla ən böyük uzunluqlu səthlər və cismi iki sərbəstlik dərəcədən məhrum edən (bir ox boyunca hərəkət edən və digəri ətrafında fırlanan);
3) dayaqlar – bir dayaq nöqtəsinə sahib olmaq və cismi bir sərbəstlik dərəcədən məhrum etmək (ox boyunca hərəkət etmək və ya onun ətrafında fırlanma).
Silindrik hissələri (məsələn, prizmada) bazalaşdırarkən, onların vəziyyəti silindrik bir səthdə yerləşən və ikiqat istiqamətləndirici baza təşkil edən dörd dayaq nöqtəsi ilə müəyyən edilir.
Yuxarıda göstərilən əsas sxemlər tam bazalaşdırma sxemləridir, yəni bütün sərbəstlik dərəcələrindən məhrum edilməklə (üç baza dəsti). Cismi yalnız bir ox istiqamətdə məhrum edərkən, sadələşdirilmiş baza sxemləri istifadə olunur.
a və b ölçüləri ilə müəyyən edilmiş bir səthi emal edərkən y nisbi oxun təyin edilməsinin qeyri-dəqiqliyi əhəmiyyət kəsb etmir, buna görə də iki baza səth (I və II) kifayətdir və pəstahın son üzü dayağa bitişik səth dayaq kimi istifadə olunur (lakin bazalaşdırma deyil!) (şək. 2.5). Bu halda hissənin baş üzü baza yox, ancaq dayaq rolunu oynayır. Bu sxem sadə bazalaşdırma adlanır. Konstruktsiyasına görə, bazalar gizli və açıq olanlara bölünür. Gizli verilənlər bazalarından biri kimi istifadə edilən xəyali müstəvi, ox və ya nöqtəni əhatə edir.
Real baza səthlərinə (konstruktiv olaraq hazırlanmış) nişanlama və xətlərin kəsişmə nöqtələri daxildir.
Şəkil 2.5. Sadələşdirilmiş bazalaşdırma sxemi
Yuxarıda göstərilənlərə əsasən bazaların aşağıdakı təsnifatı göstərilmişdir:
А (təyinat üzrə)
B (məhrum edilən sərbəstlik dərəcələri üzrə)
C (konstruktiv tərtibat üzrə)
|
А (təyinat üzrə)
B (məhrum edilən sərbəstlik dərəcələri üzrə)
C (konstruktiv tərtibat üzrə)
|
А (təyinat üzrə)
B (məhrum edilən sərbəstlik dərəcələri üzrə)
C (konstruktiv tərtibat üzrə)
|
Konstruktorlar: əsas, köməkçi
|
Quraşdırma
İstiqamət
|
Gizli
Aşkar
|
Texnolooji: əsas, süni
|
Dayaq
İkiqat istiqamətləndirici
İkiqat dayaq
|
|
Ölçmə
|
Bir neçə təsnifat əlaməti üzrə bazaların terminlərinin yaranması vaxtı sonlar növbəti ardıcıllıqda yerləşməlidir: A → B→ C. Məsələn: 1. Əsas ( A) quraşdırma (B) aşkar (C) baza.
2. Texnoloji ( A) istiqamətləndirici (B) gizlədilmiş (C) baza və s.
|
| |
