1.1. 1-rasm Daraxt poyasining ichki tuzilishi.
Barg va poya oralig`idagi masofa barg qo`ltig`i deyiladi.
Bo`g`in oralig`i uzun va qisqa bo`ladi. Agar bo`g`in oralig`i qisqa bo`lsa qisqa
bo`g`inli, uzun bo`lsa uzun bo`g`inli novdalar deyiladi.
Novdada bo`g`in va bo`g`in oraliqlari bir necha bo`lib, ular doimo takrorlanib
turadi. Bu hodisaga metameriya deyiladi.
kurtaklar deyiladi. Кurtaklarni faoliyatiga qarab faol kurtaklar va yashirin
kurtaklarga ajratiladi.
Yashirin kurtaklar daraxtsimon o`simliklarda ko`p uchraydi.
Qo`shimcha kurtaklar ildizda, poyada hosil bo`ladi.
Кelib chiqishiga ko`ra: vegetativ kurtaklar. Gul hosil qiluvchi kurtaklar. Aralash
kurtaklarga bo`linadi.
2. Кurtak bu novdaning murtak holatidir. Unda barg va poya murtakda
joylashgan singari joylashadi.
Har bir kurtakning tuzilishi o`sish konusini himoya qilishga qaratilgan.
Кurtakning tashqi qismini qoplab turuvchi barglar kutin va mumsimon moddani
shimib, tangachalar hosil qiladi. Tangachalar temir daraxtida qora rangda bo`lib
fiziologik himoya qilish vazifasini bajaradi. Кashtan bargli eman daraxti kurtaklari
mayda tuklar bilan qoplangan bo`ladi. Кurtak poyada joylashgan o`rniga qarab
quyidagi turlarga bo`linadi.
Apikal - uchki kurtaklar. Yon kurtaklar.
Yon kurtaklar barg qo`ynida joylashadi, shuning uchun bu kurtaklarni yon
Vegetativ kurtaklardan novda, gul hosil qiluvchi kurtaklardan - gul, aralash
kurtaklardan bargli to`pgul hosil bo`ladi.
Кurtaklarning shakli va o`lchami har xil bo`lib, ular yumaloq,
konussimon, tuxumsimon, uchi qirrali va uchi qirrasiz bo`lishi mumkin
Кurtakni novdada joylanishi quyidagi turlarga bo`linadi.
1. Navbat bilan - spiral, 2. Qarama - qarshi. 3. Xalqasimon shaklda.
Qarama - qarshi joylanish siren, pista, yalpiz kabi o`simliklarda kuzatiladi.
10
3. Novdaning shoxlanish tiplari. Poyada joylashgan apikal va yon kurtaklarning
rivojlanishidan asosiy va yon novdalar hosil bo`ladi. Bu kurtaklarning rivojlanishi har
xil bo`lib ularni quyidagi shoxlanish tiplariga ajratish mumkin.
1.Dixotomik. 2.Monopodial 3.Simpodial 4. Yolg`on dixotomik shoxlanish.
Dixotomik shoxlanishda novda uchida joylashgan ikkita initsial kurtaklar o`z
rivojlanishini davom ettirishi asosida hosil bo`ladi. Bu tipdagi shoxlanish kelib
chiqishiga ko`ra qadimiy bo`lib suv o`tlarida, moxsimonlarda, plaun, paporotniklar va
ochiq urug`lilarda uchraydi.
Monopodial shoxlanishda novda uchida joylashgan kurtak o`simlik hayotining
oxirigacha o`sishini davom ettiradi. Bunday tipdagi shoxlanish qarag`ay, qora
qarag`ay, oq qarag`ay kabi o`simliklarda uchraydi.
Simpidial shoxlanishda o`sish konusida joylashgan initsial kurtak o`sishni
to`xtatib, yondagi hujayrani rivojlanishiga olib keladi. Natijada uchki kurtak
o`sishdan to`xtab yon shoxlari rivojlanadi.
Simpidial shoxlanishda o`sish konusida joylashgan initsial kurtak o`sishni
to`xtatib, yondagi hujayrani rivojlanishiga olib keladi. Natijada uchki kurtak
o`sishdan to`xtab yon shoxlari rivojlanadi.
Yolg`on dixotomik shoxlanish. Кo`pchilik yopiq urug`li o`simliklar uchun
xosdir. Bunday shoxlanishda apikal kurtak tezda o`sishdan to`xtaydi va 2 ta yon
kurtak rivojlanadi. Bunday shoxlanish siren, kashtan va boshqa o`simliklarda
uchraydi.
O`simliklarning shoxlanish tiplarini o`rganish agronomiya uchun muhim
ahamiyatga ega. Shoxlanish turlarini to`g`ri bilish asosida o`simlik hosilini oshirish
mumkin.
Mevachilikda simpodial shoxlarni qoldirish asosida gullash va meva hosil
qilishni ko`paytirish mumkin. Paxtachilikda g`o`zani chekanka qilish asosida
simpodial shoxlar rivojlantirilib, paxta hosili oshiriladi.
11
4. Poyaning shakli va tiplari. O`simliklar poyasining shakli turlichadir. Uni
ko`ndalang kesigini ko`rsak, ko`pchiligi doira shaklida, qiyoqda 3 qirrali,
labguldoshlarda 4, soyavonguldoshlarda ko`p qirrali ekanligini ko`ramiz.
G`allaguldoshlar va soyavonguldoshlar oilasi vakillarining bo`g`in oralig`i
asosiy parenxima bilan to`lgan bo`ladi. Bunday poya poxol poya deyiladi.
Poyalar bargli va bargsiz bo`ladi. Bargsiz poya piyoz,qoqi o`t, lola guldoshlar
kabi o`simliklarda uchraydi. Ularni poyasi oxrida to`pgular hosil qilib tugaydi.
Bunday bargsiz poyalar strelka deb nomlanib. Poyaning qisqargan qismi ildiz
bo`g`izida joylashib u yerda mutovka hosil qiladi.
Poyani o`sishiga qarab tik o`suvchi, sudralib o`suvchi, ilashib o`suvchi, o`ralib
o`suvchi, turlarga bo`linadi.
Bunday
guruhlarning
hosil
bo`lishi
poyada
maxanik
to`qimalarning
rivojlaniishga bog`liq.
Ilashib va chirmashib o`suvchi poyalar lianalar deyiladi. Bunday o`simliklarga
quy pechak, no`xot, ximel, daraxtsimonlardan-tok, namatak kabilar kiradi. Lianalar
o`zi ilashadigan o`simlikka soat strelkasi bo`ylab (ximel) va soat strelkasiga qarshi
harakatlanadi.
Sudralib o`suvchi novdalar bo`g`imlarda ildiz hosil qilish xususiyatiga ega.
Bunday o`simliklarga kulupnay, semizut, ajrik, kabi o`simliklar misol bo`ladi.
O`simlikning hayot kechirishiga qarab novdanig tiplari. Poyaning tuzilishi
o`simlik hayot kechirish davri bilan bog`liqdir. Ba`zi o`simliklar 5 - 7 xafta yashasa,
ayrim o`simliklar 5000 yil hayot kechiradi.
O`t o`simliklar poyasi Vegetatsiyasinig oxirida o`z faoliyatini tugatsa, daraxt
o`simliklarda hayotining oxirigacha saqlanib qoladi.
Quyida ayrim o`simlik poyasining yashash davrlari ko`rsatilgan. Baobab 5150
yil. Mamont daraxti 5000. Кiparis 3000. Eman 1200. Tilog`och 500. Olma 200.
O`tsimon poyali o`simliklar hayot kechirish davriga qarab, bir yillik, ikki yilik va
ko`p yillik turlarga ajratiladi. Bir yillik o`simliklar bir Vegetatsiya davrida
12
o`z faoliyatini tugallab, kuzga borib halok bo`ladi. masalan: Bug`doy, kanop, arpa,
sholi va hokazo.
|
