14
boʻgʻim oraligʻining uzayishidan ham usadi. Poyaning buyi, yugʻonligi turlicha.
Yusinlar poyasining uzunligi bir necha sm, diametri bir necha mm, sekvoyyalar
poyasining uz. 150 m, diametri 10—12 m. Lianalar poyasi 200—300 m keladi.
Poyaning anatomik tuzilishi sistematik guruxlariga kura, sodda yoki murakkab buladi.
Mas, tuban yusinlar poyasi faqat bir xil parenxima hujayralaridan, poyabargli yusinlar
poyasi qobiq va suv oʻtkazuvchi toʻqimadan, plaunlar
poyasi esa ksilema va
floemalyan iborat utkazuvchi toʻqimadan tuzilgan. Qirqboʻgʻimlar poyasining ichi
gʻovak boʻlib, oʻtkazuvchi toʻqimalar aylana joylashadi.
Bundan tashqarida bir necha kavat hujayralardan tuzilgan peritsikl joylashgan.
Mana shu markaziy silindr birlamchi qobiq, tashqi tomondan epidermis bilan
oʻralgan. Birlamchi qobiqning eng ichki — peritsikl
bilan chegaradosh qavati
endoderma deb ataladi. Urugʻli oʻsimliklar poyasining poʻstlogʻi ostida parenxima
hujayralaridan iborat birlamchi qobiq boʻlib, uning endodermasi markaziy silindrni
oʻrab turuvchi peritsikl bilan chegaralanadi. Poyaning dastlabki rivojlanish bosqichida
peritsikl ostida yupqa par-dali uzunchoq hujayralardan iborat hosil qiluvchi toʻqima
— prokambiy vujudga keladi. Prokambiy hujayralarining bulinishi natijasida
birlamchi ksilema va birlamchi floema hosil buladi. Ikki pallali va ochiq urugʻli
usimliklarda esa birlamchi ksilema va birlamchi floemadan tashqari ikkilamchi hosil
qiluvchi toʻqima — kambiy ham vujudga keladi. Koʻpchilik
bir pallali usimliklar
poyasining markaziy kismi parenxima hujayralaridan tuzilgan bulib, ularning orasidan
oʻtkazuvchi nay — tolalar tutami oʻtadi. Bir pallali usimliklar poyasida kambiy hosil
boʻlmagani uchun yoʻgʻonlashuv xususiyatiga ega emas.
Yer ustki novda metamorfozi. Ma'lumki o’simliklar namlik ekologik omili
rejimiga moslanishi natijasida kelib chiqqan. Qurg’oqchilik sharoitda yashovchi
o’simliklar bargini erta to’ksa (yantoq), boshqalari
barglarini har xil darajada
reduktsiyalanishi bilan xarakterlanadi. Har ikki holatda ham novda barg vazifasini
bajaruvchi, och yashil rangli, yo’g’onlashgan, suv to’plovchi rezervuar va boshqalar
shaklidagi o’zgarishlarga aylanadi. Yer ustki novda metamorfozlariga sukkulentlar,
15
fillokladodiylar, tikanlar, jingalaklar, xivichsimon (palaksimon)
yashil novdalar va
sersuv poyali o’simliklar sukkulentlar deb ataladi. Ularning vakillari Meksika
cho’llaridagi kaktuslar va Afrika sutlamalaridir. Novdaning bargsimon ko’rinishdagi
shakl o’zgarishi fillokladodiy deyiladi. Ular shakli o’zgargan tangachasimon
bargchalar qo’ltig’ida shakllanadi. Shoxlanish turlari. Shoxlanish natijasida
o’simlikning yer ustki qismida, ya’ni tanasida shox – butoqlar vujudga keladi. Yuksak
o’simliklarning tarixiy rivojlanish davomida shoxlanishning
quyidagi turlari kelib
chiqqan: Dixotomik yoki ayrisimon shoxlanish. Bu turdagi shoxlanish o’sish
konusidagi uchki kurtaklarning faoliyati natijasida shakllanadi. Bunda kurtaklar bir
meyorda bir – birlariga nisbatan qarama – qarshi yo’nalishda ayri shaklda o’sadi.
Dixotomik shoxlanish qadimgi sodda shoxlanish turi. Uni moxlar, plaunlar,
ko’pchilik paporotniklar va ba’zi bir ochiq urug’lilarda uchratiladi. Monopodial
shoxlanish. Bu turdagi shoxlanishda uchki kurtak doimo faol holatda bo’lib,
o’simlikning yer ustaki qismi bo’yiga o’sishini davom ettiradi.
Shuning uchun ham
asosiy poya yon novdalarga nisbatan kuchli rivojlanadi.
