Poyaning birlamchi tuzilishidagi evolyusion o‘zgarishlar

24 
Stelning eng qadimgi va sodda turi gaplostel yoki protosteldir. Gaplostel yaxlit 
yog‘ochlik boylamlarni o‘rab olgan lubdan tashkil topgan. Bunday tur psilofitlar 
telomi va sodda tuzilishdagi yo‘qolib ketgan ba’zi bir o‘simliklarning poyalarida 
uchratiladi. 
Gaplostel ba’zan hozirgi davrdagi paporotniklarning poyalarida ham uchrab 
turadi. Gaplosteldan aktinostel tur kelib chiqqan. Poyaning ko‘ndalang kesimida 
yog‘ochlik yulduz shaklida bo‘lib, protoksilemma ushbu yulduzning qirralarida 
ekzoarx yo‘l bilan shakllanadi. YOg‘ochlikning keyingi taraqqiyoti markazga intilish 
tomon yo‘nalgan. Aktinostel tur ham ko‘pchilik sodda tuzilishdagi o‘simliklar uchun 
xos (plaunlar, qirilib ketgan qirqbo‘g‘imlar va boshqalar). Gaplosteldan aktinostelga 
o‘tish avvalo boylamlarni yon novdalarga bo‘linishi hamda yog‘ochlik tirik 
to‘kimalar bilan katta yuzada bog‘lanishda bo‘lib, moddalarni o‘tkazish ancha 
yaxshilanadi. Keyingi bosqichda sifonostel tur kelib chiqqan bo‘lib, bunda o‘zak ham 
paydo bo‘lgan. Sifonostel turning kelib chiqishi yog‘ochlikni poyaning chekka 
qismlariga xam surilishiga, shuningdek, naysimon tuzilishdagi ancha mustahkam 
poyani hosil bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Bundan tashqari o‘zakning paydo bo‘lishi yana 
o‘tkazuvchi elementlarni tirik to‘qimalar bilan bog‘lanish yuzasini oshiradi. Uzak 
parenximaning bo‘lishi poyaning g‘amlovchi vazifasini engillashtiradi. 
Stelning navbatdagi evolyusiyasi yirik barglar va yon novdalarning rivojlanishi 
bilan bog‘liqdir. Poyada yon organlarning hosil bo‘lishi, barg lakunlari va 
shoxlaridagi lakunlarni keltirib chiqaradi. Natijada sifonostelda o‘zakdan chiqqan 
birlamchi o‘zak nurlari radial yo‘nalishda o‘tkazuvchi boylamlarni ajratib 
qo‘yadi. SHuning uchun stelning diktiostel va eustel turlari kelib chiqdi. 
Diktiostel tur kambiyga ega bo‘lmagan paporotniklar uchun xarakterli. Eustel
esa urug‘li o‘simliklar uchun xosdir. Endarx yog‘ochlik ochiq kollaterial
boylamlardan tashkil topgan. Stel evolyusiyasining oxirgi turi bir pallali 
o‘simliklardagi, atakostel hisoblanadi. U eusteldan boylamlarda kambiyning 

25 
bo‘lmasligi va barg izidan chikqan ayrim boylamlarning poyaning markaziga tomon 
yo‘nalishi, keyinchalik chekka tomonlarga siljishi bilan farq qiladi.
1) Poyaning qadimgi sodda tipi-gaplostel (yunon. gaplos - sodda) yoki protostel 
- gaplostelning markazida ksilema joylashib, floema bilan о‘ralgan (riniofit va boshqa 
sodda tuzilgan о‘simliklar poyasida va hozirgi ba’zi sporali yuksak о‘simliklarda ham 
uchraydi). 
2) Gaplosteldan – aktinostel (yunon. aktinos – nur) rivojlanadi ya’ni ksilema 
kо‘ndalang kesimda yulduzsimon kо‘rinishda bо‘ladi. Protoksilema nurlarning 
oxirida paydo bо‘ladi (ekzarx) keyin markazga qarab intiladi (plaun, qadimi 
qirqbо‘g‘imsimonlarning poyasida uchraydi). Gaplostedan aktinostelning paydo 
bо‘lish sabablari: 
a) yon organlarga boradigan о‘tkazuvchi naylar bog‘lami paydo bо‘ladi; 
b) aktinostelda ksilema va floemaning hajmi kengayib, atrofdagi tirik 
tо‘qimalar bilan aloqasi kuchayadi, о‘tkazuvchanlik xususiyati oshadi. 
3) Sifonostel (yunon. sifon - nay) bu vaqtda poyada о‘zak paydo bо‘ladi. 
Poyada ksilema naylari о‘zakdan uzoqlashib poyaning mustahkamligini ta’minlaydi. 
О‘zakning parenximadan tashkil topganligi, poyaning moddalar tо‘plash xususyatini 
yengillashtiradi. Keyinchalik poya, evolyusiyasi natijasida murakkablasha boradi, 
yirik barg va yon novdalarning rivojlanishi bilan yirik parenximadan tashkil topgan 
lakunlar paydo bо‘ladi. Natijada о‘zakdan pо‘stloqqa qarab radial yо‘nalgan keng 
parenxima yо‘llari – birlamchi о‘zak nurlari paydo bо‘ladi.
4) Keinchalik о‘simliklarda diktiostel (yunon. diktion - tо‘r) va 5) Eustel (gr. eu 
- yaxshi, haqiqiy) tuzilishlariga ega bо‘lgan poyalar paydo bо‘ladi. Eustel - urug‘li 
о‘simliklarga xos bо‘lib – endarx rivojlanadigan ksilemaga ega bо‘lgan ochiq 
kollateral bog‘lamlarni hosil qiladi. Dikatiostel tuzilishida kambiy paydo bо‘lmaydi 
(qiriqquloqsimonlar). 

26 
6) Poya evolyusiyasining oxirida ataktostel (yunon. a – teskari, taktos – tartib 
bilan joylashish) tuzilishiga ega bо‘lgan bir pallali о‘simlikklarga xos bо‘lgan poyalar 
paydo bо‘ladi. Bu tip eusteldan kambiy tо‘qimasini yо‘qligi bilan farq qiladi. 
Bog‘lamlar murakkab joylashadi, ba’zi bog‘lamlar ya’ni barg izlari avval markazga 
qarab sо‘ngra tashqariga qarab yо‘naladi. Shuning uchun poyaning barcha yuzasida 
bog‘lamlar mavjud bо‘ladi.
Ildiz asosan gaplosteldan paydo bо‘lgan bо‘lib tuzilishi tuproqdan oziqlanishiga 
moslashgan.

Download 0,64 Mb.