1.1. 3-rasm Poyaning birlamchi tuzilishi va unda to’qimalar joylashishi.
16
II BOB POYANING UMUMIY TASNIFI
2.1 Poyaning birlamchi anatomik tuzulishi.
O’simliklar poyasi ular qaysi sistematik birlikka kirishi (tuban va yuksak, bir va
ikki urug’pallali) va qaysi hayotiy shaklda (bir yillik o’t, buta yoki daraxt) bo’lishiga
qarab tur- licha tuzilgan bo’ladi
Daraxtlar tanasining tuzilishi bir yillik o’t o’simliklar poyasining
tuzilishidan tubdan farq qiladi. Yog ‘ochlik qavati shakli, o’lchami har xil bo’lgan
hujayralardan tashkil topgan. Yog’ochlikda uzun naylar bo’lib, ular orqali suv va
unda erigan mineral tuzlar ildizdan o’simlikning barcha organlariga tarqaladi.
Novdadan ajratib olingan po’stloqning ichki silliq, nam va yopishqoq qismida
hujayra shirasi (sitoplazma) bo’ladi. Po’stloq bilan yog’ochlik orasidagi yosh, nozik
hujayralar kambiy qavatini hosil qiladi. Mikroskopda ko’rinadigan bu hujayralar
doimo bo’linib (ko’payib) turadi. Poya ana shu hujayralar hisobiga eniga o’sadi. Agar
yog’ochlik ko’ndalangiga kesib qaralsa, uning markaziy qismida joylashgan o’zakni
ko’rish mumkin.
17
2.1. 1-rasm Daraxt poyasining ichki tuzilishi.
Ayrim daraxtlarning o’zagi bo’sh, yumshoq yoki chirigan bo’ladi. Ba’zan esa
daraxt tanasining ichi kovak bo’lib qola- di. Yosh novdalarning o’zak hujayralari tirik
bo’ladi. Ularda, odatda organik moddalar to’planadi.
Gulli osimliklarning har qanday belt uchidagi kurtak bilan o'sadi.
Malumki, kurtakning uchida o'sish nuktasi yoki konusi bo'ldi. Ularni yashashich
bargchalar yoki kalin tukli kobiqlar (qishda) o'rab turadi. Osish conusida birlamchi
zhuzhayralar hosil kuzatuvchi to'qima zhoylashgan bwlib, Birlamchi meristem deb
hisoblanadi. Birlamchi meristemaning yirik yadrolari Hujayralari vokuolasiz, lekin
huzhayra pusti yupka cellulosedan iborat.
Poyalar shunday tuzilishga ega bulgan hujayralar yerdamida uzoq muddatgacha
29 o'lchamli Shakli uzgargan novdalar: I – er osti Shakli uzgargan novdalar:
A, B - ildizpoya, C - tug'akpiyoz, D - piyozbosh, D - tug'anaga kartoshka. II -
erta sana shakli uzgargan novdalar: E – er usti tuganak (kolrabi karami), Zh – joriy
jingalagi,
18
Z – tikon (chigirtka).1 – quruq kobik, 2 – hi’l kobik, 3 – kurtak, 4 – pieozbosh
tubi, 5– quimcha ildizlar, 6 – tug‘anak, 7 – stolon, 8 – periderm, 9 – ko‘ylagi, 10 –
pustlokfloema, 11 – kambiy, 12 – ksilema, floema, 13 – uzoq. Osish konusidagi
birlamchi meristem hujayralari ikkita murakkab hujayralardan tashkil topgan. Osish
konusining yuza joyi zich joylashgan bir yoki bir necha qavat hujayralar tunic deb
hisoblanadi. Tunik Hujayralari singingga nisbatan parallel bulinadi. Uning Ostida
Corps deb hisoblagan hujayralar mavjud va ular barcha yo'nalishda bulinadi.
Hujayralarini tanasi o'rab olgan tunic hujayralardan birlamchi koplovchi to'kima
- epidermis yoki birlamchi pustlok hosil bo'ladi. Ramka hujayralarining bo'linishidan
esa boshka doimiy tukimalar rivojlanadi.
Osish konusidagi huzhayralarning bulinishi, uning tashki tunic wa corps
Hujayralarining bir qismini egallab olgan kavatlarida yuz beradi.
Natizhada huzhayralardan dumbokchalar (bargning bezakich dizayn) hsil bo'ladi.
ustiga esa u holda xakiqiy o'sib chikadi. Boshlangich bargchaning tosh qismidagi
hujayralar ancha tez belinadi.
Buning uchun ham barg ichkariga egilib, o'sishni o'rab turadi. Birlamchi
meristem huzhayralarining bir qismi cho'zilib procambium Hujayralariga aylanadi.
Procambium huzhayralari chuzzik, o'tkir xisobga va yupka tsellyuloza pustdan iborat
sitoplazmasining ichida yiring yadrolari.
Procambiy huzhayralari uzunasiga ham bulinadi. Bir pallali osimliklarda
prokambining markazga yaqin hujayralardan birlamchi xylem, Chetdagi bo'yicha
hujayrasi esa birlamchi lub hujayralari hosil bo'ldi va shu bilan prokambiy hujayralari
bilan tugaydi.
Poyaning birlamchi ichki tuzilishi. Ikki pallali oʻsimliklarda poya U epidermis,
birlamchi qobiq va markaziy silindrga bo'linadi. Birlamchi Peel asosan xlorofill
donalari bo'lgan parenxima to'qimalaridan tashkil etilgan. Uning tarkibiga mexanik
to'qima kolenximasi kiradi sklerenxima.
19
Kollenxima asosan epidermis ostida, sklerenxima esa poyaning markazida
joylashgan. yaqinroq, ular halqalarda, kungaboqarlarda, bo'laklarda joylashgan.
Poyaning markazida joylashgan parenxima hujayralarida xloroplast yo'qligi sababli
rangsiz bo'ladi. Poyaning birlamchi ichki tuzilishi. Ikki pallali oʻsimliklarda poya U
epidermis, birlamchi qobiq va markaziy tsilindrga bo'linadi yaqinroq, ular halqalarda,
kungaboqarlarda, bo'laklarda joylashgan.
Poyaning markazida joylashgan parenxima hujayralarida xloroplast yo'qligi
sababli rangsiz bo'ladiPoyaning ikkilamchi ichki tuzilish. Ikki pallali o’simliklar
birlamchi ichki tuzulishga ega bo’lgach ikkilamchi ichki tuzulishga o’tadi. Buning
uchun esa dartlab ikkilamchi xosil qiluvchi to’kima kambiy xosil bo’ladi. Bu esa ikki
pallali o’simliklar poyasining tuzulishini tubdan o’zgartirib yuboradi. Poyaning
yo'g'onlashuvi bargda hosil bulgan organik modda miqdoriga big’liq. Ishlatilgan
kiluvchi toqima organic modda bilan qancha ko’p taminlansa, poyaning
yo’gonlashuvishuncha tez bo’ladi. Ikki pallali hamda ochiq urug’li o’simliklarning
rivojlanishi bilan ham novda miqdori xam umumiy barg sathi oshadi. Bu organic
moddani yanada ko'p hosil bo'lishiga sabab bo'ldi. Bir pallali osimliklarda esa
shokhlanish bulmaganligi uchun barg mikdori, uning sathi malum bir vaktgacha ortib,
keyin eski quriladi va yangilari paydio buladi. Poyaning birlamchi tuzilishi, uning
apekal meristemasi, o‘sish konusining inesial hujayralari faoliyati tufayli hosil
bo‘ladi. O‘sish konusidagi inetsial, ya’ni meristematik hujayralar yig‘indisini
Ganshteyin 3 ta zonaga gistogenlarga ajratadi: dermatogen periblema, pleroma.
O‘sish konusining eng tashqi qavat hujayralari dermatogen deb aytiladi. Dermatogen
ostida bir necha qavat periblema joylashadi. Dermatogendan poyaning va ildizning
po‘sti shakllanadi. Periblemadan birlamchi po’stloq hosil bo‘ladi. Pleroma o‘sish
konusining markaziy qismini egallaydi va poyaning yoki ildizning markaziy silindri
hosil qiladi.
| 