21
Poyalarda ikkilamchi ichki O'zgarishning yuz berishi
bilan ular yogonlashadi
Poyaning yo’gonlashuvi bargda hosil bo’lgan organic modda miqdoriga bog’liq.
Ishlatilgan kiluvchi to’qima organic modda bilan kancha ko’p taminlansa poyaning
yogonlashuvi shuncha tez bo’ladi. Ikki pallali ochiq urugli osimliklarning rivojlanishi
bilan xam novda miqdori xam umumiy barg sathi oshadi. Bu organik moddani yanada
kop xosil bolishiga sabab boldi. Bir pallali osimliklarda esa shoxlanish bo’lmaganligi
uchun barg miqdori uning sathi malum bir vaqtgacha ortib leyin esa quriladi va
yangilari paydo bo’ladi. Shunday qilib, bir pallalilarda barg sathi ikki palalilarga
o’xsha ortib bormaydi. Bunday hodisani palma misolida ko’rish mumkun. Ikki pallali
o’simliklar ikkilamchi meristem tez shakllanib ikkilamchi tuzulishni xosil qiladi va bu
tuzulish xam tez shaklanadi. Bu xodisa daraxt o’simliklarda ham ot osimliklarda ham
kuzatiladi. Daraxt o’simliklar kurtagining uygonishi bilanok birlamchi tuzulishni
aniqlash qiyin.
Daraxtsimon o'simliclar
belting ichki tuslanishi, o't o'simliclar belting ichki
tuzilishidan tubdan farq kiladi. Prokambidan erta hosil bulgan kambiy halqasi
ichkariga, yangi markazga karab ikkilamchi xilemani, tashkariga karab esa ikkilamchi
floemani xosil kiladi. Tana va qishda kwp yillik darakht usimliclarda kambiy
xalqasining tasiri sezilmaydi. Baxorda - o'simlik tanasida suv haraqatlanishi bilan
kambiy o'z ishini odam.
Erta kuklamda kambiy hujayralari ichkariga karab bwlinib, yog'ochlikning
naylarini hosil qiladi. Yozda esa
ular bir Muncha maydalashadi, huzhaira yordami
qoladi. Kuzning kelishi bilan hosil bo'layotgan huzhayralar yanada kichiklashashib,
taklif bulinishdan tukhtaidi. Shundai qilib, baghorda va kuzda xosil bulgan naylar
katta-kichikligi bilan bir-biridan farq qiladi. Erta kuklamdan boslab esa yana shu
zharayon qaytariladi. yillik yillik halqa hosil bwladi.
yillik halkaning soniga karab darakhtlarning yoshini aniklash mumkin.
Yillik
halqalarning eni oʻsimlik oʻsib turgan sharoitga boglik. O'simlikning o'sishi uchun
zhuda kulay yil bulsa, yillik halka ancha kalin, nokulay kelgan bulsa, birmuncha
22
paydo buladi. Cambiy xalkasi naylardan tashkari parenxima huzhayralarini, o'zak
nurlarning, yog'ochlik parenximalarini xosil qiladi. Ozak
nurlari tirik parenximatik
hujayra va hujayralardan iborat va o'zida zahira ozik quvvat to'playdi. Kambiy
Hujayralari poyaning yillik halqalarida phloema xosil kiladi.
Poyalarda ikkilamchi ichki o`zgarishning yuz byerishi bilan ular yo`G’onlasha
boshlaydi. Poyaning yo`G’onlashuvi bargda hosil bo`lgan organik modda miqdoriga
boG’liq. Hosil qiluvchi to`qima organik modda bilan qancha ko`p ta`minlansa,
poyaning yo`G’onlashuvi shuncha tez bo`ladi. Ikki pallali hamda ochiq uruG’li
o`simliklarning rivojlanishi bilan ham novda miqdori, ham umumiy barg sathi oshadi.
Bu esa organik moddani yanada ko`p hosil bo`lishiga sabab bo`ladi. Bir pallali
o`simliklarda esa shoxlanish bo`lmaganligi uchun barg mikdori, uning sathi
ma`lum bir vaqtgacha ortib, keyin eski barglar to`kiladi va yangilari paydo bo`ladi.
SHunday qilib, bir pallalilarda barg sathi ikki pallalilarga o`xshab ortib bormaydi.
Bunday hodisani palma misolida ko`rish mumkin. Ikki pallali o`simliklar poyasida
ikkilamchi myeristema tez shakllanib ikkilamchi tuzilishni hosil qiladi va bu tuzilish
ham tez shaklanadi. Bu hodisa daraxt o`simliklarda ham, o`t o`simliklarda ham
kuzatiladi. Daraxt o`simliklar kurtagining uyG’onishi
bilanoq birlamchi tuzilish
elementlarini aniqlash qiyin. O`t o`simliklarda tipik poyaning birlamchi tuzilishini
kurtakning uyg’onish oldidan aniq ko`rish mumkin. CHunki kurtakning uyg’onishi
bilan kambiy hosil bo`ladi va aktiv harakatlanib ikkilamchi elementlarni namoyon
qiladi. Kambiy bog’lamlar orasidagi parenxima hujayralaridan. hamda qisman floema
bilan ksilema o`rtasida qolgan prokambiy hujayralaridan hosil bo`ladi. Bog’lamlar
orasidagi prokambiy qavatidan boG’lamlar kambiysi, boG’lamlararo parenxmadan
boG’lamlararo kambiy hosil bo`ladi. BoG’lamlar orasidagi kambiy bilan
boG’lamlararo kambiy tutashib kambiy halqasini hosil qiladi.
Kambiy hujayralari tashqi tomonga bo`linib ikkilamchi
floemani ichki tomonga
bo`linib ikkilamchi ksilemani hosil qiladi. Ayrim joylarda bir vaqtning o`zida
ikkilamchi po`stloq parenximasi hamda ikkilamchi lub tolalari shakllanadi.
23
Ko`pchilik daraxt o`simliklar va zig’irda halqasimon shaklida bo`lgan, prokambiy
hujayralaridan bir tekis floema ham ksilema halqasi hosil bo`ladi va kambiy halqasi
saqlanib qoladi. O`rmalovchi ayiqtovon, kungaboqar, saksovul va shuvoqda
prokambiy uzuq-uzuq, shuning uchun ham bitta
prokambiy mustaqil ravishda
o`tkazuvchi tolali nay boG’lamlarini hosil qila oladi.
Bir hamda ikki pallali o`t o`simliklar poyasining tuzilishidagi muhim belgi,
ularda asosiy parenxima to`qimasi o`zakda, o`zak nurlarida, shuningdek, po`stloqda
ham kuchli rivojlanganligidir.
Poyaning anatomik tuzilishi muhitning ekologik omillariga ham bog’liq bo`lib,
birmuncha o`zgarishlar hosil qiladi. Masalan, qurg’oq yerlarda o`sadigan shuvoq,
izen’ kabi o`simliklarning poyalari o`zida zaxira suv saqlashga moslashgan.
