2.5 Poyaning o’tkazuv naylari.
Poyaning birlamchi tuzilishi, uning apekal meristemasi, o‘sish konusining inesial
hujayralari faoliyati tufayli hosil bo‘ladi. O‘sish konusidagi inetsial, ya’ni
meristematik hujayralar yig‘indisini Ganshteyin 3 ta zonaga gistogenlarga ajratadi:
dermatogen periblema, pleroma.
O‘sish konusining eng tashqi qavat hujayralari dermatogen deb aytiladi.
Dermatogen ostida bir necha qavat periblema joylashadi. Dermatogendan poyaning va
ildizning po‘sti shakllanadi. Periblemadan birlamchi po’stloq hosil bo‘ladi. Pleroma
33
o‘sish konusining markaziy qismini egallaydi va poyaning yoki ildizning markaziy
silindri hosil qiladi.
O‘sish konusi apeksdagi birlamchi meristema faoliyati tufayli poya shakllanadi.
Birlamchi tuzilishda poya hamisha epiderma ostida birlamchi po’stloq shakllanadi
uning tashqi chegarasini epiderma, ichki chegarasini endoderma tashkil qiladi, ular
orasida esa birlamchi po’stloq parenximasi joylashadi.
Markaziy silindrning eng tashqi chegarasi peritsikl hisoblanadi va u endoderma
ostida joylashadi. Ko‘p hollarda peritsikl bir qavat hujayralardan tashkil topadi,
ba’zan bir necha qavat bo‘lishi mumkin.
Poya
(caulis) — oʻsimlikning shox, barg va gullari joylashgan asosiy oʻqi.
Boʻgʻim (barg oʻrni) va boʻgʻim oraliqlaridan iborat. P. ildiz bilan barglar ora-sida
moddalar harakatini taʼminlaydi. Baʼzi oʻsimliklarning poyasi metamor-fozlashgan
(shakli oʻzgargan) boʻlib, suv va oziq moddalarni toʻplash (kartoshka), himoya
(doʻlana va yantoklarning tikanlari), ilashish (tok va oshkrvoklarning jingalagi),
vegetativ koʻpayish (ajriq, qulupnay poyalari) vazifalarini baja-radi. Bir yillik va koʻp
yillik, yer ustki va yer ostki, yoyuchlangan va yogochlanmagan P.lar bor. P.
silindrsimon, koʻp kir-rali, yassi, gadir-budur yoki silliq boʻladi. Asosan, uchidagi
oʻsish konusi hujayralarining boʻlinishidan P. boʻyiga oʻsadi; baʼzi usimliklar (mas,
gʻalladoshlar) P.si boʻgʻim oraligʻining uzayishidan ham usadi. P.ning buyi,
yugʻonligi turlicha. Yusinlar P.sining uzunligi bir necha sm, diametri bir necha mm,
sekvoyyalar poyasining uz. 150 m, diametri 10—12 m. Lianalar P.si 200—300 m
keladi. Poyaning anatomik tuzilishi sistematik guruxlariga kura, sodda yoki murakkab
buladi. Mas, tuban yusinlar P.si faqat bir xil parenxima hujayralaridan, poyabargli
yusinlar P.si qobiq va suv oʻtkazuvchi toʻqimadan, pla-unlar poyasi esa ksilema va
floemalyan iborat utkazuvchi toʻqimadan tuzilgan. Qirqboʻgʻimlar poyasining ichi
gʻovak boʻlib, oʻtkazuvchi toʻqimalar aylana joylashadi. Qirqqulokdar P.sining
marka-zi narvonsimon joylashgan traxeidalardan tuzilgan ksilema elementlaridan
iborat; uni floema pardasi oʻrab turadi. Bundan tashqarida bir necha kavat
34
hujayralardan tuzilgan peritsikl joylashgan. Mana shu markaziy silindr birlamchi
qobiq, tashqi tomondan epidermis bilan oʻralgan. Birlamchi qobiqning eng ichki —
peritsikl bilan chegaradosh qavati endoderma deb ataladi. Urugʻli oʻsimliklar
poyasining poʻstlogʻi ostida parenxima hujayralaridan iborat birlamchi qobiq boʻlib,
uning endodermasi markaziy silindrni oʻrab turuvchi peritsikl bilan chegaralanadi.
P.ning dastlabki rivojlanish bosqichida peritsikl ostida yupqa par-dali uzunchoq
hujayralardan iborat hosil qiluvchi tUqima — prokambiy vujudga keladi. Prokambiy
hujayralarining bulinishi natijasida birlamchi ksilema va birlamchi floema hosil
buladi. Ikki pallali va ochiq urugʻli usimliklarda esa birlamchi ksilema va birlamchi
floemadan tashqari ikkilamchi hosil qiluvchi toʻqima — kambiy ham vujudga keladi.
Koʻpchilik bir pallali usimliklar poyasining markaziy kismi parenxima hujayralaridan
tuzilgan bulib, ularning orasidan oʻtkazuvchi nay — tolalar tutami oʻtadi. Bir pallali
usimliklar poyasida kambiy hosil boʻlmagani uchun yoʻgʻonlashuv xususiyatiga ega
emas. Aloe, yukka, dratsena kabi ayrim bir pallali oʻsimliklarning P.si fakat
peritsiklda vujudga keladigan ikkilamchi hosil qiluvchi toʻqima hisobiga
yoʻgonlashadi. Yer ostida joylashadigan bargi reduksiyalangan.
35
Xulosa
Poya (caulis)
— oʻsimlikning shox, barg va gullari joylashgan asosiy oʻqi.
Boʻgʻim (barg oʻrni) va boʻgʻim oraliqlaridan iborat. P. ildiz bilan barglar ora-sida
moddalar harakatini taʼminlaydi. Baʼzi oʻsimliklarning poyasi metamor-fozlashgan
(shakli oʻzgargan) boʻlib, suv va oziq moddalarni toʻplash (kartoshka), himoya
(doʻlana va yantoklarning tikanlari), ilashish (tok va oshkrvoklarning jingalagi),
vegetativ koʻpayish (ajriq, qulupnay poyalari) vazifalarini baja-radi. Bir yillik va koʻp
yillik, yer ustki va yer ostki, yoyuchlangan va yogochlanmagan poyalar bor. Poyalar
silindrsimon, koʻp kir-rali, yassi, gadir-budur yoki silliq boʻladi. Asosan, uchidagi
oʻsish konusi hujayralarining boʻlinishidan P. boʻyiga oʻsadi; baʼzi usimliklar (mas,
gʻalladoshlar) poyalar boʻgʻim oraligʻining uzayishidan ham usadi. P.ning buyi,
yugʻonligi turlicha. Yusinlar poyalar uzunligi bir necha sm, diametri bir necha mm,
sekvoyyalar poyasining uz. 150 m, diametri 10—12 m. Lianalar P.si 200—300 m
keladi. Poyaning anatomik tuzilishi sistematik guruxlariga kura, sodda yoki murakkab
buladi. Mas, tuban yusinlar P.si faqat bir xil parenxima hujayralaridan, poyabargli
yusinlar P.si qobiq va suv oʻtkazuvchi toʻqimadan, pla-unlar poyasi esa ksilema va
floemalyan iborat utkazuvchi toʻqimadan tuzilgan. Qirqboʻgʻimlar poyasining ichi
gʻovak boʻlib, oʻtkazuvchi toʻqimalar aylana joylashadi. Qirqqulokdar P.sining
marka-zi narvonsimon joylashgan traxeidalardan tuzilgan ksilema elementlaridan
iborat; uni floema pardasi oʻrab turadi. Bundan tashqarida bir necha kavat
hujayralardan tuzilgan peritsikl joylashgan. Mana shu markaziy silindr birlamchi
qobiq, tashqi tomondan epidermis bilan oʻralgan. Birlamchi qobiqning eng ichki —
peritsikl bilan chegaradosh qavati endoderma deb ataladi. Urugʻli oʻsimliklar
poyasining poʻstlogʻi ostida parenxima hujayralaridan iborat birlamchi qobiq boʻlib,
uning endodermasi markaziy silindrni oʻrab turuvchi peritsikl bilan chegaralanadi.
P.ning dastlabki rivojlanish bosqichida peritsikl ostida yupqa par-dali uzunchoq
hujayralardan iborat hosil qiluvchi tUqima — prokambiy vujudga keladi
|
