Xo’jalikning iqlim sharoiti

Vegetatsiya davri davri 5⁰ yuqori bo’lgan kunlar 270, 10⁰ dan ortiq bo’lgan kunlar esa 230 kunni tashkil etadi. Yillik o’rtacha harorat 16-17⁰ bo’lib, qish davrida (yanvar) bu ko’rsatgich 2,9-6,2⁰ ba’zi kunlari esa -4,5⁰ sovuqqa teng bo’ladi. Eng sovuq kunlari yanvar, fevral oylari bo’lib ⁰ haroratning absolyut minumimi 1997-1998-yillarda -8,3,9,6 darajaga tenglashadi.

Eng issiq oy 1997-1998-yillarda o’rtacha oylik harorat 29,19 31,0⁰ bo’lib absolyut maksimum esa 42,1⁰ 45,7⁰ bo’gan. Tuproqning haydalma qatlamida (⁰-30sm) ⁰ harorat ham yildavrida o’zgarib turadi. Yanvar oyida o’rtacha bu ko’rsatgich 6,4-6,8⁰ bo’ladigan bo’lsa iyul oyida uning o’rtacha miqdori 29,8-30,4⁰ yetadi.

Sovuq bo’lmagan issiq kunlar yiliga 221 dan 239 kunga davom etadi. Havoni nisbiy namligining o’rtacha yillik ko’rsatgichi 60% atrofida bo’lib, qish va erta bahorda 79-89% ni , yoz oylarida 36-46%ni tashkil etadi. Ayrim kunlari yozda havoning nisbiy namligi 10-15% ga yetadi. Kunning yarmida (soat 13-14 da) 6-8% turib qoladi. Yog’ingarchilik asosan kech kuz, qish hamda bahor oylarida o’rtacha ko’p yillik yog’ingarchilik miqdori 250-260 mlni tashlik etadi.

G’o’zaning xalq xo’jalikdagi ahamiyati benihoyadir. Chunki g’o’za yoki uning mahsulotlaridan tayyorlangan buyumlar u yoki bu miqdorda ishlatilmaydigan xo’jalik tarmog’i bo’lmasa kerak.

G’o’za boshqa qishloq xo’jalik ekinlaridan farq qilib, bir yo’la uch turdagi qimmatli mahsulot, ya’ni to’qimachilik mahsuloti uchun xomashyo-tola, oziq-ovqat uchun moy , chorva ozuqasi uchun kunjara va sheluxa beradi. G’o’za asosan tola olish uchun ekiladi. 1 tonna xomashyosidan o’rtacha 340-350 kg tola, bundan 4200 metr gazlama yoki 7000 metr batist yoki 50000 ip o’rami, bundan tashqari: momiq 60-65 kg Chigit 570-580 kg chigitdan esa 100-120 kg yog’, sovun, 20 kg kunjara, 200-215 kg sheluxa 1ga maydondagi g’o’za poyasining o’g’irligi 2-4 tonnagacha bo’ladi. (R.Oripov, N.Xalilov 2006-yil) Paxta tolasidan yuqori sifatli tektil va texnik mahsulotlari (buyumlari) ishlab chiqarilgani uchun ham suniiy tolalardan farq qiladi va universal xomashyo beruvchi tabiiy tolalar guruhiga mansubdir.

Paxta tolasining zavodlarida Chigitli paxtadan 34-35% tola, 60-62% chigit, 2-2,5% momiq va 1,0-1,5% chiqitlar ajratib olinadi. Dunyo miqyosida to’qimachilik tolasi ishlab chiqarishda paxta ulushiga 50-60% dan ko’prog’i to’g’ri keladi. Tolasidan asosan, ip yigiriladi, to’qimachilik anjomlari kiyim va gigroskopik mahsulot tayyorlanadi. Undan aviatsiya, avtomobil, elektr va boshqa sanoatlarda keng foydalaniladi. Toladan poroshotlar, baquvvat iplar, kirza shlonglar, qoyish, kinorasm plyonkalari, yozuv qog’ozlari kabi ko’plab mahsulotlar tayyorlanadi. (R.Oripov, N.Xalilov 23006-yil) Chigitdan presslash va ekstraksiya qilish yo’li bilan paxta moyi olinadi. Moyi esa oziq-ovqat va texnik maqsadlarda ishlatiladi. Undan sovun pishirishda, alif lak, emal va boshqa xil buyumlar ishlab chiqarishda foydalaniladi. Chigit tarkibida gossipal pigmenti (zaharli organik birikmalar) bo’lib, moy olish jarayonoda ajratib olinadi va undan ham har xil sentetik moddalar ishlab chiqariladi. Moy ishlab chiqarishdagi qoldiq gidron ham foydalanish uchun xalq xo’jalik tarmoqlariga yuboriladi. Momiq paxta kiyim-kechak, ko’rpa yostiqdan tashqari, suniiy ipak, plastmassa, lak, qog’oz, portlovchi moddalar tayyorlashda sarflanadi. Chigit po’sti (sheluxa) dan va shrotidan chorva uchun ozuqa bo’lishidan tashqari, sanoatda potali, oshlovchi moddalar spirt, qog’oz, karton va ko’plab boshqa mahsulotlar olinadi. Hatto g’o’za shrotidan fatin va oziq-ovqat oqsili ajratiladi.

G’o’za tupidan 100 dan ko’proq birikmalar olishi mumkin. Bargidan 20 xil organik kislotalar jumladan olma va limon kislotalari olinadi. Poya, chanoqlaridan yoqilg’idan tashqari qurilish materiali sifatidan keng foydalanish ahamiyatlidir. Undan presslangan fonerlar, yog’ochlar, mebel yasash uchun kerakli materiallar tayyorlanadi. Chorva uchun yem xashak hisoblanadi. G’o’za o’simligi o’zida ko’p miqdorda shira saqlaydi. Shuning uchun paxtachilik bilan shug’ullanuvchi xo’jaliklarda asalarichilik rivojlantirish imkoniyati ham kattadir.

Umuman g’o’za qimmatbaho o’simlik bo’lib uning tolasi, Chigit va boshqa qismlaridan 200-250 xilgacha keng iste’mol mollari va texnikabop mahsulotlar olinadi.

Ma’lumotlarga qaraganda g’o’za avlodi 70-100 mln yil avval bo’r davrida vujudga kelgan deb tahmin qilinadi. Yer yuzida g’o’zaning bir-biridan farq qiluvchi geografik guruhlari mavjud. Bular Avstraliya (Sturtiya), Afrika-Osiyo (Polotropik-Eugassipium) va Amerika (Neotropik-karpae) guruhlaridir. Har bir guruhdagi g’o’zalar ham belgi va xususiyatlariga qarab kichik guruhlarga bo’linadi. Insoniyat o’z maqsadlari uchun tanlash va duragaylash yo’llari bilan yangidan-yanggi g’o’za shakllarini vujudga keltirdiki oqibatda 7-9 oyda ko’sak ochiladigan daraxtsimon shakldan 4-6 oyda pishib yetiladigan bir yillik g’o’zalarni yaratdilar. (R.Oripov, N.Xalilov 2006-yil).

F.Mauer klassifikasiya bo’yicha yer yuzida g’o’zaning 35 turi mavjud bo’lib, ulardan 5 turi madaniy hisoblanadi. Madaniy g’o’zalardan G.hirzitum (F.nirqutum) G.Barbadenze (G.Barbadenzi) va G.Tirikuspidamum (G.Tricuqpiolatum) yangi dunyo g’o’zalaridir. G. Tirzutumning asl vatani Meksika bo;lgani uchun uni Meksika g’o’zasi deyiladi. G.Barbadenze Peru g’o’zasi, G.Trikuspidatum esa Vest indiya uch tishgash g’o’zasi nomi bilan ataladi.

Eski dunyo g’o’zalaridan G.Orboreum (Garvoreum) Xinu-Xitoy g’o’zasi, G.Herbaseum esa (G.Hervaceum) Afrika Osiyo g’o’zasi nomi bilan yuritiladi.

Tarixiy ma’lumotlarga qaraganda Eron va Arabistonda g’o’za o’stirish Eramizdan oldingi 5-asrda, Misrda esa 7-asrda mavjud bo’lganligini takidlaydi.

O’rta Osiyo teritoriyasida bundan 2200-2400 yil muqaddam g’o’za o’stirilgani va eramizning boshida toladan keng foydalanilgani to’g’risida yetarlicha ma’lumotlar mavjud.

Yevropada paxtachilik nisbatan ko’proq rivojlandi. Ermizning 1-2-asrida Gresiya, Bolqon yarim orolida esa 7-asrda ekilganligi ma’lum. Amerika qit’asida paxtachilik eski dunyoga aloqosi bo’lmagan holda mustaqil rivojlangan va qadim zamonlarga borib tarqaladi. Avstraliyada paxtachilik bilan keng shug’ullangan va bu davr 13-asrning oxirlariga to’g’ri keladi. Yer yuzida 90 dan ko’proq 32-33 mln gektardan ko’proq maydonga paxta ekiladi va har yili 19-20 mln tonna tola yetishtiriladi.

Jahonda eng ko’p paxta yetishtiruvchi mamlakatlar Xitoy, AQSh,Xindiston, Pokiston, O’zbekiston, Braziliya, Turkiya, Misr, Meksika bo’lib, ular paxtani 80% yetishtiradi. Markaziy Osiyoning iqlimi ancha quruq atmosfera yog’inlarining miqdori kam va yoz oylarida yuqori, faqat suniiy sug’orish bilangina hosil olinadi.

Bu regionda g’o’zaning asosan ikki turiga kiruvchi navlari ekiladi; G,Tirzutum va G.Barbadenze turiga kiruvchi uzun (ingichka) tolali navli g’o’zalar. O’rta tolali navlar nisbatan tez pishar bo’lgani uchun 90% maydonga ekiladi. 10% maydonga ingichka tolali navlar ekiladi.

O’zbekiston Respublikasi jahondagi eng yirik paxta yetishtiruvchi mamlakatlar jumlasiga kiradi. U paxta yetishtirish bo’yicha dunyoda 5-7-o’rinlarni egallab, ko’p miqdorda paxta tolasini xorijiy mamlakatlarga eksport qilmoqda.

O’zbekiston paxtachiligi uzoq o’tmishga ega bo’lsada sohaning jadal rivojlanishi 20-asrga to’g’ri keladi. Ma’lumotlarga asosan 1860-yilda O’zbekiston hududida 36 ming gektar maydonga Chigit ekilib, gektaridan 7 sentnerdan hosil olingan, ya’ni hosil 25 ming tonnani tashkil etgan. 1913-yilda 517,2 ming tonnani 12,2 sentnerga ko’tariladi. Paxtachilikning xalq xo’jaligida ahamiyati katta bo’lganligi uchun sohaga katta etibor berilib yer maydoni kengaytirilib sug’oriladigan yer maydonining 70-75%ni paxta maydoni egallaydi. Buni sababi, kanallar chiqarish suv omborlari quriladi, o’g’it va boshqa ximyaviy vositalar bilan ta’millash, mexanizatsiyalash ya’ni navlarni olimlarimiz tomonidan yaratishi natijasida yalpi hosil 5,5-6 million tonnaga hosildorlik 2 esa 26-30 senrnerga ko’tariladi.

O’zbekiston mustaqillikka erishgach, yo’l qo’yilgan kamchiliklarni bartaraf etishi barcha sohalarni rivojlantirishni amalga oshirmoqda. Endilikda sug’oriladigan maydonlarning 50-60% dan oshmagan (xolda) tola paxta ekish rejalashtirilmoqda. Paxtachilik intinsev rivojlantirish mamlakat bo’yicha hosildorlikni 30-35 sentnerga yalpi hosilni 4-4,5 mln tonnaga ko’tarishi sohasining barqarorligini ta’millaydi.

1. 
   Unub chiqish-urug’barglik davri.
   
2. 
   Chinbarg chiqarish davri.
   
3. 
   Shonalash davri.
   
4. 
   Gullash va liva tugishi davri.
   
5. 
   Pishish davri.
   

G’o’za issiq tropik zonadan kelib chiqqanligi uchun ham issiqga talabchan bo’ladi. Chigit unub chiqib normal o’sish va rivojlanish uchun mo’tadil (optimal) harorat 25-35⁰C harorat 17⁰C tushganda rivojlanish susayib qoladi. Harorat 36-37⁰C dan olinganda g’o’zaga ortiqchalik qiladi. 40⁰C esa rivojlanishga salbiy ta’sir ko’rsatadi. G’o’zaning tur va naviga tez yoki kechpisharligiga qarab foydali harorat yakuni 1600-2000⁰C gacha yetadi. G’o’za yorug’sevar o’simlik. Uning barg shapaloqlari kun bo’yi quyosh nuri tushishiga qarab, o’z holatini o’zgartirib turadi. Yorug’lik yetishmay qolsa shona va kurtakchalar ko’p to’kilib ketadi, fotosintez jarayoni sekinlashadi. Hosildorlikka putur yetadi. Masalan: quyoshli kunda (N⁼169-nav) 1m² barg sathida bir soatda 1,46 g moddani assimilyatsiya qilgan bo’lsa, bu raqam bulutli kunda 0,06 grammga tushib qolgan (A.

Yorug’likni boshqarish uchun ekin ekish yo’nalishi, ekish sxemasini tanlash, begona o’tlarga qarshi kurash ahamiyatlidir.

Suvga talabi.G’o’za qurg’oqchilikka chidamli lekin suvga talabchan o’simlik. Uning transpirasiya koefisienti (1g quruq modda hosil qilish uchun sarq qiladigan suv miqdoriga) 600-700 ga teng. Bu raqam o’sish sharoitiga qarab 400-800, 1000 va undan ham ortiq bo’lishi mumkin. O’simlikning o’sish sharoiti qancha yaxshi bo’lsa, traspirasiya koeffisienti shuncha yaxshi bo’ladi, o’simlik suvdan tejab foydalaniladi.

1. 
   Uzun (ingichka) tolali.
   
2. 
   O’rta tolali navlarga bo’linadi. Uzun (ingichka) tolali navlar 1-2-3 tip tolalar barcha 4-5-6 tip tolalar esa o’rta tolali g’o’za navlaridan olinadi. 4-5-6 tip tolali o’rta tolali g’o’za navlari.
   

Ashhabod-25, Termiz-16, Termiz-24, Termiz-31, Qarshi-8, C-6037 navlari.

G’o’za tupidagi ko’saklar boravariga pishmaganligi sababli uning hosili bir necha marta terib olinadi. G’o’zani terib olishdan oldin g’o’za dalasi defolatsiya va desikatsiya qilinadi. G’o’za bargini terim oldidan dorilab to’ktirish, g’o’zani pishishiga yordam beradi. Mashinada terishga qulay bo’ladi.

Gost 10202-71 bo’yicha paxta bir mavsumda to’rt marta qo’lda teriladi. Qo’lda birinchi marta paxta terishga tushganda 4-5 ta ko’sak to’la ochilgan bo’lishi kerak ikkinchi terimda ochilgan hamma paxxta terib olinadi. Uchunchi va to’rtinchi qo’l terimda o’simlik to’plarida qolgan paxta hosilini hammasi terib olinadi. Terimni kechiktirish har-xilsortlarga oid paxtaning aralashib ketishiga, shuningdek paxtaning umumiy sorti va undan olinadigan tola sifatining pasayib ketishiga olib keladi.

Chigitli paxtani tayyorlash. Paxta hosili davlat paxta tozalash zavodining tayyorlash puktlarida davlat standarti talablariga muvofiq qabul qilinadi. Paxta tayyorlash punktlarida klassifikator paxtaning sifatini aniqlab qabul qilingan paxta partiyasi omborlariga joylashtiriladi. Paxta qabul qilish punktlari paxtani qabul qilib uni tozalash, quritish va yaxshi saqlashga masul bo’ladi.

Chigitni ekishdan oldin ekishga tayyorlandi. Unuvchanligi 90-95 % dan kam bshlmagan urug’lik Chigit tanlanib, Chigit mahsus tayyorlangan, betonlangan maydonchalarda 1 tonna Chigitni namlash uchun 600 litr suv sarflanadi. Chigit namlanadigan maydonchalarni bo’yi 5 metr eni 2,5 metr va balandligi 30-35 sm namlash vaqtida suv oqib ketishining oldi olinadi. Chigitni namlash vaqtida qalingina 20-25 sm qilib yoziladi. Namlash 3-bosqichda birinchisi 4 soat ikkinchisi 4 soat uchunchisi 6 soat davomida 200 litrdan suv sarflanadi. Chigitni to’liq namlashga erishildi.

Chigitni ekishdan oldin pushtani ustki 2 marta barona qilindi. Biz o’z tajribamizda Chigitni ekishdan oldin qo’l bilan ishlov berdik. Chigitni pushtaga tushishiga yordam beradi. Seyalkani teshigiga tiqilib qolmaydi. Ekish chuqurligi 5 sm,me`yori 50 kg qilib, ekildi. Chigit ekish bilan birga “stomp” gerbitsididan gektariga 1,0 kg me`yorlarda ishlatiladi.

G’o’zani yagonalash. G’o’za 1-2 chinbarg paydo bo’lganda o’tkazildi. Yagonalash 8- kunda yakunlandi. YAgonadan keyin 8 chi kuni ya`ni bir marta tekshirilib keyin ko’karib chiqqan, nimton, kasallangan nihollar olib tashlanib, to’liq va tekis gektar hosil qilindi.

Paxtani yagona qilishda o’lchov tayyoqchalaridan foydalanildi.

“Buxoro -6” navi g’o’zasi kuchli shoxlanib o’sganligi uchun bir gektar maydonda 90-95 ming tup ko’chat qoldirildi. YA`ni bir metrda 8-9 tup ko’chat to’g’ri keladi. G’o’za qator orasiga ishlov berish katta ahamyatga ega. CHunki bunda tuproqning suv – fizik mikrobiologik xususiyatlari , havo almashinuvi va ozuqa tartibi yaxshilanadi, begona o’tlarni bir qismi yo’qoladi. G’o’za qator oralariga ishlov berishda tuproq xususiyatlar, joyning relefi, suv bilan ta`minlanganligi inobatga olib uning chuqurligi soni va muddatini belgilash maqsadga muvofiqdir. CHunki, tuproqni yuza qismidagi kesaklarni mayin xolatga keltirish natijasida suvni kapilyarlar orqali bug’lanishi kamayadi.Qator orasida 90 sm bo’lgani uchun kultivatorda 5 ta g’ozpanja, 34 ta KKo, begona o’t bosgan maydonlarda 8 ta pichoq 24-26 ta KKO, jami 37-39 mm organi o’rnatib qator oralari ishlandi.

Ta`kidlash joizki, keyingi kultivatsiyalarda g’o’zaning ildizini shikastlantirmaslik maqsadida yumshatish kengligi va chuqurligi 90 sm qator oralarida kultivator ishchi organlari o’simlikdan 8-10 sm uzoqlikda 6-8 sm chuqurlikda keyingi juftliklari mos ravishda 8-10,10-12 sm chuqurlikda o’rtadagilari 15-16 sm chuqurlikda o’rnatib ishlov berish kengligi 70-74 sm qilib o’rnatiladi.