TCP\IP protokoli pog’onalari
Internetda ko‘plab turli xil paketlardan foydalaniladi, lekin asosiylaridan biri bu
— IP-paketdir (RFC-791). IP-protokol ishonchli bo‘lmagan transport muhitini taklif etadi. Mazkur protokolning ma’lumotlarni uzatish algoritmi juda ham oddiy: xato hollarda datagramma tashlab yuboriladi, jo‘natuvchiga esa tegishli ICMP-xabar yuboriladi (yoki hech narsa yuborilmaydi). IP-protokolida tarmoqlararo xizmatlarni ta’minlash uchun to‘rtta asosiy mexanizm qo‘llaniladi: xizmat ko‘rsatish turi, paket yashash vaqti, sarlavhaning nazorat yig‘indisi, qo‘shimcha imkoniyat(opsiya)lar . Xizmat ko‘rsatish turi tarmoqlararo datagrammaning tarmoqlararo tizim orqali uzatilishida talab etiladigan sifatni ko‘rsatishi uchun foydalaniladi.
Paketning yashash vaqti tarmoqdagi datagramma mavjud bo‘lish vaqtining yuqori chegarasini ko‘rsatadi. Ushbu ko‘rsatkich jo‘natuvchi tomonidan beriladi va tarmoqlararo datagrammaning marshrut nuqtalari bo‘ylab harakatlanishiga ko‘ra kamayib boradi. Tarmoqlararo datagramma vaqti qabul qilib oluvchiga yetib borguniga qadar nol bo‘lsa, u holda ushbu datagramma yo‘q qilinadi. Sarlavhaning nazorat yig‘indisi undagi ma’lumotlar himoyasini ta’minlaydi.
Agarda modul sarlavhada xatolikni aniqlasa, u holda ushbu tarmoqlararo datagramma uni aniqlagan modul tomonidan yo‘q qilinadi. Qo‘shimcha imkoniyatlar ayrim qo‘shimcha xizmatlar bajarilishini ta’minlaydi, masalan, ma’lumotlarni himoyalash va maxsus marshrutlashtirish usullari.
OSI modeli etalon model bo'lib, bu faqat nazariy jihatdan mavjud. Hozirgi kunda bu model asosida TCP/IP stek protokollariga asoslangan holda tarmoq ishlaydi. TCP/IP ishlab chiqilishining yagona sababi OSI modelini soddalashtirish va qulay foydalanish hisoblanadi.
Tarmoqni ishlashi uchun esa bizga OSI modeli va TCP/IP protokollar steki zarur hisoblanadi. OSI (Open System Interconnection) modeli 7ta pog'onadan iborat va har bir pog'ona paket (ma'lumot uzatishning bir turi hisoblanadi) hosil qilishda o'z belgisini qo'yib boradi. Ya'ni bunda agar ma'lumot biror qurilmadan chiqib ketishdan oldin 7-pog'onadan boshlab pastki pog'onaga tushib borib paket ko'rinishiga keladi va uzatiladi. Ikkinchi kompyuter uni qabul qilib olgandan so'ng esa 1-pog'onadan boshlab yuqoriga qarab chiqib boradi va ma'lumot ko'rinishiga keladi. Bunda agar qaysidir pog'onada xatolik bo'lsa, paket qaytadan so'raladi yoki so'rov bekor qilinadi (bu tushunchalar nisbiy hisoblanib, ma'lumot almashinuv aynan aytilganidek amalga oshirilmaydi). OSI modelining 7ta pog'onasi:
1.Fizik qatlam (Physical Layer)
2.Ulanish qatlami (Data Link Layer)
3.Tarmoq qatlami (Network Layer)
4.Transport qatlami (Transport Layer)
5.Sessiya qatlami (Session Layer)
6.Taqdimot qatlami (Presentation Layer)
7.Ilova qatlami (Application Layer)
ISO/OSI modelining hamma bosqichlarining ishlashini tashkil qilishga javobgar protokol steklaridir. Protokol steklarining ishlatilishining foydali tomoni shundan iboratki, stekka kiruvchi hamma protokollar bitta ishlab chiqaruvchi tomonidan yaratilgan, shuning uchun ular yuqori tezlikda va samarali ishlash imkoniyatiga ega
TCP
Bu tarmoqlar bo'ylab paketlarni ishonchli va tartibli yetkazib berishni ta'minlaydi. TCP yuqori darajadagi aqlli aloqa protokoli bo'lib, u hali ham ma'lumotlar paketlarini tashish usuli sifatida IP-dan foydalanadi, lekin u kompyuterlarni, ilovalarni, veb-sahifalarni va veb-serverlarni ham bog'laydi. TCP ushbu aktivlar ishlashi uchun zarur bo'lgan barcha ma'lumotlar oqimini yaxlit tushunadi va zarur bo'lgan ma'lumotlarning butun hajmi birinchi marta yuborilishini ta'minlaydi. TCP ilovalar tarmoq bo'ylab aloqa kanallarini qanday yaratishi mumkinligini belgilaydi.U xabarning internet orqali uzatilishidan va belgilangan manzilda kerakli tartibda qayta yig'ilishidan oldin kichikroq paketlarga qanday yig'ilishini boshqaradi. TCP 4-qatlamda yoki Ochiq tizimlar o'zaro bog'lanishining ( OSI modeli ) transport qatlamida ishlaydi. TCP ulanishga yo'naltirilgan protokol bo'lib, ishonchli yetkazib berishni ta'minlash uchun ma'lumotlarni yetkazib berishdan oldin jo'natuvchi va qabul qiluvchi o'rtasida aloqa o'rnatadi. O'z ishini bajarayotib, TCP ma'lumotlar hajmi va oqim tezligini ham nazorat qila oladi. Bu tarmoqlarda ma'lumotlarni qabul qilishni to'sib qo'yadigan har qanday tirbandlikdan xoli bo'lishini ta'minlaydi. Masalan, Internet orqali katta hajmdagi ma'lumotlarni jo'natmoqchi bo'lgan dastur. Agar dastur faqat IP-dan foydalansa, ma'lumotlar bir nechta IP-paketlarga bo'linishi kerak edi. Bu ma'lumotlarni yuborish va qabul qilish uchun bir nechta so'rovlarni talab qiladi, chunki IP so'rovlar har bir paket uchun beriladi. TCP bilan butun ma'lumotlar oqimini yuborish uchun faqat bitta so'rov kerak bo'ladi; Qolganlarini TCP boshqaradi. TCP ma'lumotlarning yetkazib berilishini tekshirish uchun tekshiradi. U IP-da yuzaga keladigan muammolarni aniqlay oladi va yo'qolgan har qanday ma'lumot paketlarini qayta uzatishni talab qiladi. TCP paketlarni to'g'ri tartibda uzatilishi uchun qayta tashkil qilishi mumkin. Bu buyurtmadan tashqari paketlarni yetkazib berishdan kelib chiqadigan tarmoq to'siqlarining oldini olish orqali tarmoq tiqilib qolishini kamaytiradi.
IP
IP - past darajadagi internet protokoli bo'lib, u internet orqali ma'lumotlar almashinuvini osonlashtiradi. IP sarlavhadan iborat bo'lgan ma'lumotlar paketlarini etkazib beradi, unda ma'lumotlarning manbasi va maqsadi va ma'lumotlar yukining o'zi kabi marshrutlash ma'lumotlari mavjud. U to'g'ri manzilga etib borishini ta'minlash uchun har bir paketga qanday murojaat qilishni va yo'naltirishni belgilaydi. Tarmoqdagi har bir shlyuz kompyuteri xabarni qaerga yuborishni aniqlash uchun ushbu IP manzilni tekshiradi . IP yuborishi mumkin bo'lgan ma'lumotlar miqdori bilan cheklangan. Sarlavha va ma'lumotlarni o'z ichiga olgan yagona IP ma'lumotlar paketining maksimal hajmi 20 dan 24 baytgacha. Bu shuni anglatadiki, uzunroq ma'lumotlar qatorlari mustaqil ravishda yuborilishi va keyin to'g'ri tartibda qayta tashkil etilishi kerak bo'lgan bir nechta ma'lumotlar paketlariga bo'linishi kerak.
U bir tarmoq tugunidan boshqasiga ma'lumotlarni uzatish mexanizmini taqdim etadi. IP 3-qavatda yoki OSI modelining tarmoqqa kirish darajasida ishlaydi.
IP ulanishsiz protokol bo'lib, u etkazib berishni kafolatlamaydi va xatolarni tekshirish va tuzatishni ta'minlamaydi.
IPX (Internetwork Packet Exchange) protokoli, Novell NetWare operatsion tizimi tomonidan ishlatiladigan aloqalar protokoli hisoblanadi. IPX, OSI (Ochiq Tizimlar Orasidagi) mufassalasi modellarda 3-va 4-sinf o'rtasida joylashadi. IPX, ma'lumot paketlarining tarmoqlar orasida uzatilishini va yo'nlashini ta'minlaydi.
IPX protokoli vazifalari quyidagilardan iborat:
Manzillash: IPX protokoli, har bir qurilgaga xususiy tarmoq va uchun manzil beradi. Ushbu manzillar, ma'lumot paketlarining mazkur qurilgalarga to'g'ri yo'naltirilishini ta'minlaydi.
Yo'nalish: IPX protokoli, ma'lumot paketlarining to'g'ri qurilgalarga yo'naltirilishini aniqlash uchun yo'nalishni amalga oshiradi. Bu yo'nalish, yo'nalish jadvalidagi ma'lumotlarga asoslanadi.
Tarqatish: IPX, ma'lumot paketlarini tarmoqlar orasida tarqatishni ta'minlaydi. Ushbu jarayon, ma'lumotlar o'tkazilgan tarmoqqa moslashtirish va olish bilan amalga oshiriladi.
Xavfsizlik: IPX protokoli, ma'lumotlar uchun xavfsizlikni ta'minlashda sizish, autentifikatsiya va ma'lumotlarini shifrlash kabi xavfsizlik usullarini qo'llaydi.
IPX/SPX (Sequenced Packet Exchange) protokoli, IPX bilan birga ishlatiladigan bir boshqa protokoldir. SPX, ma'lumotlar ustida tartiblangan paketlar protokolini ta'minlaydi. SPX, IPX protokoli bilan birgalikda ma'lumotlar ustida tartiblangan paketlar yuborish va qabul qilishni ta'minlaydi.
NetBIOS (Network Basic Input/Output System), Microsoft ishlab chiqilgan operatsiya tizimlarida foydalaniladigan tarmoq aloqasi protokoli hisoblanadi. NetBIOS, mahalliy tarmoqdagi qurilmalar o'rtasida kimlik tasdiqlash, fayl va printer almashish kabi asosiy tarmoq xizmatlarini ta'minlaydi. SMB (Server Message Block) esa, NetBIOS asosida tashkil etilgan tarmoqlarda fayl almashish va jo'natish, qo'llab-quvvatlash va boshqalar kabi xizmatlarni amalga oshirish uchun ishlatiladigan protokolni ifodalaydi.
HTTP (HyperText Transfer Protocol) protokoli, veb brauzerlar va serverlar orasida ma'lumot almashish va jo'natish uchun foydalaniladigan aloqa protokoli hisoblanadi. HTTPning asosiy vazifalari quyidagilardir:
1. Ma'lumot Almashish: HTTP (brauzer) va server o'rtasida veb sahifalar, rasmlar, videolar va boshqa tarkibiy elementlarni almashish imkoniyatini ta'minlayadi. Istemchi, serverga so'rov yuboradi va belgilangan resursni (URL) talab qiladi, server esa so'rovga javob beradi.
2. Ma'lumot Jo'natish: HTTP tomonidan serverga ma'lumot jo'natish imkoniyatini ta'minlayadi. Bu ma'lumotlar, veb sahifa formalaridan yuborilgan ma'lumotlar, fayllar, foydalanuvchi tomonidan kiritilgan ma'lumotlar va boshqa tarkibiy elementlar bo'lishi mumkin.
3. Kommunikatsiya Formatini Ta'minlash: HTTP va server o'rtasidagi ma'lumot almashish uchun belgilangan kommunikatsiya formatini ta'minlayadi. Bu format, HTTP so'rovlari (GET, POST, PUT, DELETE kabi) va javoblari bilan belgilanadi.
4. Sessiyalar va Kimlik Tasdiqlash: HTTP, veb ilovalarda foydalanuvchi sessiyalarini va kimlik tasdiqlashni boshqarish imkoniyatini ta'minlayadi. Bu, foydalanuvchining saytga kirish va saytda yoritish davomida uning identifikatorini saqlash orqali amalga oshiriladi.
HTTP protokoli, vebning asosiy kommunikatsiya vositalaridan biridir va veb saytlar, ilovalar va API'lar orqali ma'lumot almashish va jo'natishni amalga oshirishda keng qo'llaniladi.
FTP (File Transfer Protocol) protokoli, fayllar almashish va jo'natish uchun ishlatiladigan aloqa protokoli hisoblanadi. FTPning asosiy vazifalari quyidagilardir:
1. Fayllarni almashish: FTP, serverdan istemchi (misol uchun kompyuter)ga fayllarni o'tkazish imkonini beradi. Istemchi, serverga ulangan fayllarni iste'mol qilish va saqlash imkoniyatiga ega bo'ladi.
2. Fayllarni jo'natish: FTP, istemchi tomonidan serverga fayllarni jo'natishni ham ta'minlaydi. Istemchi, o'ziga tegishli serverga fayllarni yuborish imkoniyatiga ega bo'ladi.
3. Kimlikni tasdiqlash: FTP, istemchi va server orasidagi kimlikni tasdiqlashni ta'minlayadi. Foydalanuvchi, haqiqiy foydalanuvchi nomi va parol bilan serverga kirish imkoniyatiga ega bo'ladi.
4. Fayl boshqaruv: FTP, fayllar va direktoriyalarni boshqarish imkonini ta'minlayadi. Istemchi, serverdagi fayllarni yaratish, o'chirish, nomini o'zgartirish, ko'chirish va qaytarish kabi boshqarish amallarini bajarish imkoniyatiga ega bo'ladi.
FTP protokoli, fayllarni almashish va jo'natishni osonlashtiradi va tarmoqdagi fayl o'zgartirishlarni boshqarishda keng qo'llaniladi.
POP3 (Post Office Protocol version 3) va SMTP (Simple Mail Transfer Protocol) protokollari elektron pochta xizmatlarini bajarish uchun foydalaniladigan kommunikatsiya protokollari hisoblanadi. Ularning vazifalari quyidagilardir:
POP3 (Post Office Protocol version 3):
1. Pochta qabul qilish: POP3, elektron pochtadagi xabarlarini serverdan istemchiga yuklash imkonini beradi. Istemchi serverga bog'lanib, xabarlarni serverdan o'qib olishadi va ularni o'zida saqlayadi.
2. Xabarlar bilan ishlash: POP3, istemchiga yuklangan xabarlarni ko'rish, o'qish, o'chirish va boshqa boshqaruv amallarini bajarish imkonini beradi. Istemchi, xabarlarni ko'rib chiqish, xabarlarga javob yozish va xabarlarni saqlash imkoniyatiga ega bo'ladi.
SMTP (Simple Mail Transfer Protocol):
1. Pochta jo'natish: SMTP, elektron pochtadagi xabarlarni istemchidan serverga jo'natish imkonini beradi. Istemchi, serverga xabar jo'natish so'rovini yuboradi va xabarni serverga yuklab jo'natadi.
2. Xabarni yo'qotish: SMTP, xabarlarni serverdan serverga jo'natishni ta'minlayadi. Xabar, serverlar orasida yo'qotilishi, o'zgartirishi va yo'qotilgan xabarlardan xabarlarni tasdiqlash imkoniyatini beradi.
POP3 va SMTP protokollari, elektron pochta xizmatlarini bajarishda foydalaniladi. POP3, pochta serveridan xabarlarni o'qib olish va ular bilan ishlash uchun ishlatiladi. SMTP esa xabarlarni istemchidan serverga jo'natish va serverlar orasida xabar almashishni amalga oshirishda ishlatiladi.
IMAP (Internet Message Access Protocol) protokoli elektron pochta xizmatlarini bajarish uchun foydalaniladigan kommunikatsiya protokoli hisoblanadi. IMAPning asosiy vazifalari quyidagilardir:
1. Pochta ma'lumotlarini boshqarish: IMAP, elektron pochta xizmatlarida xabarlar, qo'llanuvchilar, papkalar va boshqa pochta ma'lumotlarini boshqarish imkonini beradi. Istemchi serverga ulangan xabarlarni o'qib olish va ulardan foydalanish imkoniyatiga ega bo'ladi.
2. Xabarlar va papkalarni sinxronlash: IMAP, pochta serveri bilan istemchi orasidagi ma'lumotlarni sinxronlashtirish imkonini beradi. Bu, istemchida o'qilgan yoki o'zgartirilgan xabarlarni serverga bilan sinxronlashtirish va foydalanuvchining istemchida va serverda bir xil holatda xabarlarga kirishiga imkon beradi.
3. Qo'llanuvchi tomonidan pochta ma'lumotlarini boshqarish: IMAP, foydalanuvchiga pochta xizmatlarini boshqarish imkonini beradi. Istemchi, xabarlarni ko'rish, o'qish, yozish, o'chirish, ko'chirish va qaytarish kabi boshqaruv amallarini bajarish imkoniyatiga ega bo'ladi.
4. Ma'lumotlarni serverda saqlash: IMAP, xabarlarni serverda saqlash imkonini ta'minlayadi. Bu, foydalanuvchi uchun pochtadagi xabarlarni serverda saqlash, ular bilan birgalikda ishlash va xabarlarni qo'llanuvchining istemchidan o'qish imkoniyatini beradi.
IMAP protokoli, elektron pochta xizmatlarini boshqarishda yuqori darajada funktsionallik va sinxronlashtirish imkoniyatlarini ta'minlayadi. U foydalanuvchiga o'qish, yozish va boshqarish imkonlarini beradi, shuningdek, xabarlarni serverda saqlab turish imkonini beradi, shuningdek, bir nechta qurilmalar orasidagi xabarlarni sinxronlashtirishga imkon beradi.
SLIP (Serial Line Internet Protocol), internetga seriya liniyasi (serial line) orqali ulanish uchun ishlatiladigan bir kommunikatsiya protokoli hisoblanadi. SLIPning asosiy vazifalari quyidagilardir:
1. IP paketlarini to'plab olish: SLIP, seriya liniyasi orqali kelgan IP (Internet Protocol) paketlarini to'plab olish imkonini beradi. Paketlar, seriya liniyasidan o'tib kelishlari bo'yicha qayta tiklanadi va IP protokoli tomonidan qabul qilingan ma'lumotlar narsasiga aylanadi.
2. IP paketlarini yuborish: SLIP, IP paketlarini seriya liniyasi orqali yuborish imkonini beradi. Paketlar, seriya liniyasi orqali bittadan bitta biriktirilgan ma'lumotlar ko'rinishida yuboriladi va IP protokoli tomonidan qabul qilingan ma'lumotlar narsasida qayta tiklanadi.
3. Bog’lanishni boshlash va to'xtatish: SLIP, seriya liniyasi orqali internetga ulanishni boshlash va to'xtatish imkonini beradi. Bog’lanishni boshlash uchun, istemchi va serverning ham seriya portlarini sozlashi va ulanishni amalga oshirish uchun kerakli signalni yuborish lozim bo'ladi.
SLIP protokoli, seriya liniyasi orqali internetga ulanishni ta'minlayadi. U IP paketlarini seriya liniyasi orqali to'plab olish, yuborish va ulanishni boshlash/to'xtatish funktsiyalarini bajarish imkonini beradi. Bu protokol, ba'zi qadriyatli qurilmalar yoki tizimlarda hali foydalanilishi mumkin bo'lsa-da, umumiy tarafdagi internetga ulanishda endi kam foydalaniladi.
Xulosa
Protokollar, tarmoq kommunikatsiyasini amalga oshirish uchun o'rganilgan qoidalar va usullardir. Har bir protokolning o'z vazifasi va xususiyatlari mavjud bo'lib, ulardan biri yoki bir nechta amalga oshirish komponentlari bo'lishi mumkin. Quyidagi xulosalar asosida umumiy protokollar haqida ma'lumot berib olaman:
IP (Internet Protocol) manzillarini taqsimlash va identifikatsiya qilish. Paketlarni tarmoq ustida yo'lovchi qurilmaga yuborish. Paketlarni qabul qilish va manzillar bo'yicha sifat va to'g'ri yo'l bilan yo'lovchi qurilmaga yetkazish.
TCP (Transmission Control Protocol) Ma'lumotlar almashishni tartibga solish va qator bo'yicha o'tkazish. Ma'lumotlar qabul qilinganda yetarli to'g'rilik va to'liqlikni ta'minlash. Almashishni tekshirish va qayta yo'naltirish, ma'lumot yo'lida yo'qotilgan bo'lsa. HTTP (Hypertext Transfer Protocol) Veb so'rovlarni yuborish va javoblar olish. Veb sahifalar, rasmlar, fayllar va boshqa resurslarni yuborish va qabul qilish. Mijoz va server o'rtasida veb ilovalar va xizmatlar bilan kommunikatsiya o'rnatish.
FTP (File Transfer Protocol) Fayllarni serverga yuklash va yuklab olish. Fayllarni serverda kataloglar orasida boshqarish. Fayllarni server va istemchi orasida o'tkazishni amalga oshirish.
SMTP (Simple Mail Transfer Protocol) Elektron xabarlarni yuborish va qabul qilish. Xabarlar orasidagi manzil ko'rsatmalari va xabar qismi ko'rsatmalari bilan ishlash. Elektron pochta serverlari orasida xabarlar almashishni boshqarish.
POP3 (Post Office Protocol version 3) Elektron xabarlarni serverdan o'qish va ularni istemchiga yuklash. Xabarlar bilan ishlash, o'qish, o'chirish va saqlash.
Protokollar tarmoqdagi ma'lumot almashish va tashqaridan amalga oshiriladigan amallarni boshqarishda kritik ahamiyatga ega bo'ladi. Ularning to'g'ri ishlayishi va to'g'ri sozlashi tarmoqdagi ma'lumotlar uchrashuvini samarali va to'g'ri qilishda muhimdir. Internetning asosiy kompyuterlarida ishlaydigan ikkita dasturlari orasidagi ma'lumotlar ushbu kompyuterlardagi TCP/IP stakanlarini yuqoriga va pastga "sayohat" qiladi. Yuboruvchi tomonidagi TCP/IP modullari tomonidan qo'shilgan ma'lumotlar qabul qiluvchi uchida tegishli TCP/IP modullari tomonidan" kesiladi " va manba ma'lumotlarini qayta yaratish uchun ishlatiladi.
Foydalanilagan adabiyotlar ro’yxati
Кучерявый А. E. «Интернет вещей» Kompyuter tarmoqlari chuqurlashtirilgan kursi (X.Zayniddinov, O'rinboyev, A.Beletskiy).
Nigmatov X. Kompyuternыe seti i sistemы v IP telefonii. Shыmkent.2013. 240 str.
Abduganiev A.A. Internet asoslari.Toshkent. 2011.20 bet.
Abduganiev A.A. Internet muloqat vositasi. Toshkent. 2011. 21.bet.
Abduganiev A.A. Internetning texnik va texnologik ta’minoti. Toshkent. 2011. 23 bet.
Makarov N.V. «Informatika» Moskva: 2001. «Finansы i statistika» nashriyoti. 3-nashr.
|
