280
hisoblanadi. Xorijiy amaliyotda o’zgaruvchi marketingni
tamaki firmalari
qo’llaydilar, bunda davlatning sog’liqni saqlash, ijtimoiy sug’urta idoralari va
qo’llaydilar, jamoatchilikning faol xatti-harakatlari natijasida chekuvchilarning soni
keskin kamaymoqda. Mazkur holda marketingning vazifasi bo’lib talabning paydo
bo’lishi va uni mahsulot taklifi darajasigacha ko’tarishga yordam beradigan rejani
ishlab chiqish hisoblanadi. Tamaki firmalariga kelganda esa, ular yo’qotgan
vaziyatlarini tiklash maqsadida tarkibida kanserogen moddalar kam bo’lgan
sigaretalarning maxsus markalarini ishlab chiqish va chiqarish, bir vaqtning o’zida
siljitish tizimini kuchaytirish bo’yicha ishlarni olib boradilar.
Rag’batlantiruvchi marketing
muayyan tovar
va xizmatlarga talabning
yo’qligi kuzatilishi bilan tavsiflanadi. Bu yerda iste’molchilarning ushbu tovarga
nisbatan befarqligi yoki qiziqishi yo’qligi haqida gap boradi.
15.3. Tovar bozori tushunchasi va tovar bozori turlari, bozor kon’yukturasi
Bozor (market) –
keng ma’noda muomala sohasi bo’lib, tovar ayriboshlash
munosabatlari va jarayonlari majmuidir.Bunda tovar bilan oldi-sotdi munosabatlari
tovar ishlab chiqarish, tovar ayriboshlash va pul muomalasi qonunlari asosida
amalga oshadi. Ko’pincha, marketingda bozor deganda ma’lum tarmoq tovarlariga
ehtiyoj sezuvchi va uni qondirish imkoniyatiga ega bo’lgan potensial
iste’molchilarning majmui tushuniladi.
Bozor ma’lum bir qiymatga ega bo’lgan turli xil ob’ektlar bo’yicha tashkil
etilishi mumkin.Msalan, iste’mol
tovarlari bozori, qimmatli qog’ozlar bozori,
mehnat bozori, kapital bozor va boshqalar shular jumlasidandir. Iste’molchilarning
turiga qarab iste’mol bozori va korxonalar (tashkilot) bozoriga bo’linadi.
Iste’mol bozori – bu tovarlarni va xizmatlarni o’zining shaxsiy ehtiyoji uchun
sotib oladigan yakka shaxslar va oilalar majmuidan iborat bo’lib, ommaviy
iste’molchilarga egaligi, raqobatning xilma-xilligi va markazlashmagan strukturaga
ega ekanligi bilan xarakterlanadi.
Korxonalar (tashkilotlar) bozori esa o’z navbatida, ishlab chiqarish – texnik
maqsadlarda boshqa tovarlar ishlab chiqarishda qo’llaniladigan tovarlar va
281
xizmatlarni sotib oluvchi korxonalar va shaxobchalarning majmui tushuniladi.
Davlat tashkilotlari bozori deganda esa o’z faoliyatlarini
yuritish uchun
tovarlar va xizmatlarni sotib oluvchi yoki ijaraga oluvchi hamma bo’g’indagi davlat
tashkilotlari tushuniladi.
Ishlab chiqarish – texnik maqsadlarda foydalaniladigan mahsulotlar bozori
kam sonli xaridorlarga egaligi, lekin tovarlarning katta miqdorda sotilishi bilan
xarakterlanadi.
Bozorda kim etaksilik qilishiga qarab bozorlar “sotuv bozori” va “xaridor
bozori” ga bo’linadi.
“Sotuvchi bozori” – unda tovarga bo’lgan talab taklifdan oshib ketadi. Bunday
bozorda
sotuvchi hukmronlik qiladi, xaridorning esa faol ishtirokchi bo’lishiga
to’g’ri keladi. Bunday holatda “pul tovar orqasigadan yuguradi”.
“Xaridor bozori” – bunday bozorday taklif talabdan ko’p shuning uchun
xaridor (iste’molchilar) taklif etilayotgan tovarlar va xizmatlar orasidan hohlaganini
tanlash imkoniyatiga ega. Bunday bozorda xaridor xaridorlar ustunlikka ega bo’lib,
ishlab chiqaruvchi va sotuvchilar bozorning eng faol ishtirokchilariga aylanadilar.
Bunday holatda “tovar pul orasida yuguriladi”.
Talab va taklifning miqdori va tarkibi jihatidan bir-biriga muvofiq kelishi
“muvozanatli bozor” deb yuritiladi. Muvozanatli bozorni ta’minlashning
asosiy
yo’llari quyidagilar hisoblanadi: ishlab chiqarishni talab ta’minlashning asosiy
bozorni to’yintirish; etarli darajada mahsulot zahirasini barpo etish; xaridorgir
mahsulotlar narxini oshirish va aksincha, talab uncha mavjud bo’lmagan
mahsulotlar narxini pasaytirish va boshqalar.
Marketing faoliyatida bozorni o’rganishning asosiy elementlaridan biri bozor
kon’yukturasini o’rganish bilan bog’liq bo’ladi.
Kon’yuktura deganda ma’lum omillarning ta’siri natijasida vujudga keladigan
qisqa muddatli shart-sharoitlar tushuniladi. Omillarning o’zgarishi kon’yukturaning
o’zgarishiga olib keladi.
Marketing esa bozor kon’yukturasi deganda
begilangan vaqtda maqsadli
bozorda vujudga keladigan iqtisodiy shart-sharoitlar majmuasi tushuniladi. Bozor
282
kon’yukturasini o’rganish zarurati, quyidagilarga bog’liq bo’ladi:
A) odatda bozorning sig’imi, segmentlanishi va ishlab qayishqoqligi o’zgarib
boradi, shu sababli ularning monitoringini amalga oshirish lozim.
B) bozordagi omillar kompleks ravishda ta’sir o’tkazish sabali ularni alohida
o’rganish tegishli samara bermaydi;
S) bozor to’g’risidagi ma’lumotlar odatda retrospektiv xarakterga ega, shu
sababli rejalashtirish uchun maxsus usullar talab qilinadi.
Bozor kon’yukturasini o’rganish mazmuni
va tartibi firma tomonidan
ko’zlangan maqsadga bog’liq bo’ladi va uch turga bo’linadi: konyuktura
axborotnomasi, konyuktura tahlili va konyuutkra prognozi.
