|
-MAVZU: Yog‘ochga ishlov berishda texnika xavfsizligi mavzusi yuzasidan
VIZUAL DEDAKTIK MATERYALLARI
|
| bet | 27/45 | | Sana | 23.05.2024 | | Hajmi | 4,97 Mb. | | #251300 |
Bog'liq DURADGORr1-MAVZU: Yog‘ochga ishlov berishda texnika xavfsizligi mavzusi yuzasidan
VIZUAL DEDAKTIK MATERYALLARI
2-MAVZU: Nazorat o‘lchash asboblari va aniq
kalibrlari.
Reja:
Kalibrlar va ularning vazifasi.
Nazorat kalibrlari
Vallarni nazorat qiluvchi kalibrlar
Tayanch iboralr: kalibr,vallar,skoba
Kalibrlar va ularning vazifasi. Kalibr deb nazorat qilinuvchi ob’ektga teskari shaklli yuzaga ega bo’lgan o’lchovlar ataladi. Mavjud kalibrlar majmuini ikki guruxga bo’lish mumkin: normal kalirlar va chekka kalibrlar.Mashinasozlikda eng ko’p tarqalgan kalibrlar - chekka kalibrlardir. CHekka kalibrlar deb o’lchamlari nazorat qilinuvchi detallarning chekka o’lchami, nazoratva qabulkalibrlari haqidama’lumot.Kalibrlar ishchi R (R - rabochiy), qabul qiluvchi P (P - priyomniy) va nazorat K (K - kontrol) kalibrlarga bo’linadi. Ishchi kalibrlar R - PR Ishchi o’tuvchi (rabochiy proxodnoy) va R - NE ishchi o’tmaydigan (rabochiy neproxodnoy) kalibrlar buyumlarni ishlash jarayonida foydalanishga mo’ljallangan. Bu kalibrlardan ishchilar foydalanadi. Qabul qiluvchi R - PR (qabul qiluvchi o’tuvchi) va R - NE (qabul qiluvchi o’tmaydigan) kalibrlardan ishlab chiqaruvchi zavodning texnikaviy nazorat bo’limlari (TNB) xodimlari va buyurtmachining vakillari foydalanadi. Bu kalibrlar aloxida tayyorlanmaydi va ular sifatida qisman yeyilgan R -PR xamda yangi R -NE kalibrlar qo’llaniladi. Nazorat kalibri (kontrkalibr)vallarni nazorat qiluvchi kalibrlarni nazorat qilish uchun mo’ljallangan. Vallarni nazorat qilish uchun teshik kalibr sifatida xizmat qiladi. Lekin, ichki yuzali detallarni tayyorlash va o’lchash tashqi yuzali detallarga nisbatan ancha qiyin (o’lchamlari va aniqligiga qarab, 2-5 marta murakkabroq). SHuning uchun xalqa - kalibrlar (skoba - kalibrlar)ni ishlashda ularni nazorat qilish uchun K-PR va K-NE kalibrlar qo’llaniladi. (K - kontrol). Nazorat kalibrlari K - I (kontrolnie-iznos; iznos - yeyilish) o’tmaydigan kalibrlar bo’lib, rostlanuvchi skoba - kalibrlarni kerakli o’lchamlarga joriy qilish va rostanmaydigan skoba - kolibrlarni nazorat qilish uchun xizmat qiladi. O’tuvchi va o’tmaydigan kalibrlar. O’tuvchi kalibrlar (PR) deb tekshirilayotgan ob’ekt materialining maksimumiga to’g’ri keladigan chekka o’lchamni nazorat qiluvchi kalibrga aytiladi. Demak, o’tuvchi valni nazorat qilganda, uning eng katta (joiz) chekka o’lchamini nazorat qilish kerak (bu xolda xam yaroqli detal eng ko’p materialga ega bo’ladi). Teshiklarni nazorat qilganda o’tuvchi kalibr eng kichik (joiz) chekka o’lchamni tekshiradi (bu xolda xam yaroqli detal eng ko’p materialga ega bo’ladi). Tekshirish paytida bu kalibr detalning nazorat qilinuvchi elementidan “o’tish” kerak. Oson eslab qolish uchun yana bitta qoida bor: o’tuvchi kalibr detal o’lchamini doim to’g’irlash mumkin bo’lgan yaroqsizlik chegarasi yonida cheklaydi (joizdan katta yoki joizdan kichik teshikni qo’shimcha ishlov berib xam to’g’rilash mumkin). O’tmaydigan kalibr (NE) deb tekshirilayotgan ob’ekt materialining minimumiga to’g’ri keladigan chekka o’lchamni nazorat qiluvchi kalibrga aytiladi. O’tmaydigan kalibr valning eng kichik (joiz) chekka o’lchamini va teshikning eng katta (joiz) chekka o’lchamini tekshiradi, ya’ni o’tmaydigan kalibr to’g’rilab bo’lmaydigan yaroqsizlik chegaralarini cheklaydi. Nazorat paytida bu kalibr detalning nazorat qilinuvchi elementidan “o’tmaslik“ kerak.yuqoridagi rasmda tayyorlash uchun joizliklari bilan val, teshik va joiz o’lchamlar (eng katta va eng kichik)ni cheklovchi o’tuvchi va o’tmaydigan ikkita kalibr bo’rttirib tasvirlangan Vallarni nazorat qiluvchi kalibrlar. Kalibrlar joizliklari Standartga binoan silliq kalibrlarni ishlash uchun quyidagi joizliklar joriy qilingan. H- teshiklar uchun ishchi kalibrlarniki (tiqin), H1- vallar uchun ishchi kalibrlarniki (skoba), H r- skobalar uchun nazorat kalibrlarniki. (to’g’rilash mumkin). O’tmaydigan kalibr (NE) deb tekshirilayotgan ob’ekt materialining minimumiga to’g’ri keladigan chekka o’lchamni nazorat qiluvchi kalibrga aytiladi. O’tmaydigan kalibr valning eng kichik (joiz) chekka o’lchamini va teshikning eng katta (joiz) chekka o’lchamini tekshiradi, ya’ni o’tmaydigan kalibr to’g’rilab bo’lmaydigan yaroqsizlik chegaralarini cheklaydi. Nazorat paytida bu kalibr detalning nazorat qilinuvchi elementidan “o’tmaslik“ kerak.yuqoridagi rasmda tayyorlash uchun joizliklari bilan val, teshik va joiz o’lchamlar (eng katta va eng kichik)ni cheklovchi o’tuvchi va o’tmaydigan ikkita kalibr bo’rttirib tasvirlangan Teshiklarni nazorat qiliuvchi kalibrlar a-ikki tomonli silindrik ulamali tiqin. b- ikki tomonli konus ulamali tiqin d-bir tomonili ikki chekka o’lchamli konus ulamali tiqin. e- ikki tomonli silindrik ulamali tiqin. f -bir tomonili bir chekka o’lchamli konus ulamali tiqin. g-ikki tomonli noto’liq yassi tiqin h-o’tuvchi va o’tmaydigan sferik shtixmas va icho’lchagichlar.
Tekis parallel tugal uzunlikni o’lchash asboblarining qo’llanish soxasini orttirish uchun bir necha xil moslamalardan foydalaniladi. Ular yordamida ichki va tashqi diametrlarni o’lchash, chizg’ich tayyorlash va boshqa ishlarni bajarish mumkin. Tekis parallel tugal uzunlikni o’lchash asboblaridan biri shchuplar xisoblanadi. SHchuplarning aniqligi ancha past bo’ladi, ularning Ml, M2, M3, M4 li to’plamlari mavjud bo’lib, uzunligi 50, 100, 200 mm va qalinligi 0,02 mmdan 1 mmgacha bo’ladi. SHchuplardan porshen va tsilindr, klapan bilan koromislo yoki tokni uzib ulovchi taqsimlagich kontakti orasidagi va boshqa zazorlarni o’lchashda foydalaniladi. Uzunlikni o’lchaydigan asboblar Uzunlikni o’lchaydigan asboblarni ba’zilari bilan tanishib chiqamiz. Uzunlikni o’lchaydigan eng oddiy asbob masshtab lineykasi bo’lib, u bo’limlarga (asbob shkalasi) bo’lingan. Biror asbobdan foydalanib o’lchashda eng avval shu asbob shkalasidagi bo’limlar qiymatini aniqlash kerak. Asbobning bo’lim qiymati deb, shkalaning bir bo’limiga to’g’ri kelgan asbobda ko’rsatilgan fizikaviy kattalining birliklari soniga aytiladi. Asbob ko’rsatishini aniqlayotganda ko’zni shunday joylashtirish kerakki, bunda ko’zdan shkala tekisligigacha fikran tushirilgan perpendikulyar o’lchanayotgan buyum chetidan o’tsin. Masshtab chizg’ichi 1mm aniqlik bilan o’lchashga imkon beradi. Millimetrning o’ndan bir ulushini chamalab aniqlash mumkin, biroq buning uchun malaka bo’lishi kerak. Nonius (A jismning uzunligi 3.7 mm ga teng) Uzunlikni aniqroq o’lchashda shtangensirkuldan foydalanamiz. Uning eng asosiy qismi noniusdir (1 - rasm). Nonius bir tomonida G chiziq va B masshtab lineykasi shkalasida erkin harakatlana oladigan V qo’chimcha chiz-g’ichdan iborat. Agar nonius asosiy shkalasining 9 ta bo’limiga teng bo’lgan uzunlikka ega bo’lib, 10 ta teng bo’lakka bo’lingan bo’lsa, u vaqtda noniusning har bir bo’limi asosiy shkalaning 0.9 bo’lim qiymatini tashkil etadi. O’lchanayotgan A jism chiqish bilan nonius orasida 5 - rasmda ko’rsatilganidek siqiladi. Asosiy shkaladan butun millimetrlar olinadi, bizning misolda u 3 ga teng. Jismning uzunligida 3 mm dan tashqari yana mm ning nechta o’ndan bir ulushi bor. Rasmdan ko’rinib turibdiki, nonius 7 bo’limi pastki shkalaning bo’limlaridan biriga to’g’ri keladi. Noniusning bo’limlari asosiy shkala bo’limning 9 qismini tashkil qilgani uchun noniusning 6 chi bo’limi asosiy shkalaning chap tomonidagi bo’lim yaqinidan 0.1 bo’lim, beshinchi bo’lim mos holda 0.2 bo’lim, no’linchi bo’lim esa 0.7 bo’lim narida turadi. Bu A jismning uzunligi 3 mm dan tashqari yana 0.7 mm uzunlikka ega ekanligini va jismning to’la uzunligi 3.7 mm bo’lishini ko’rsatadi. Demak, nonius bilan o’lchanganda o’nli ulushlar soni asosiy shkalaning biror bo’limiga mos kelgan noniusning bo’lim nomeriga teng ekan. SHtangensirkul 2-rasmda tasvirlangan. Uning bo’lim qiymati 1mm bo’lgan B asosiy shkalasi bo’lib noniusli ramka harakatlanadi. O’lchanayotgan jism asosiy lineyka chizig’i bilan harakatlanuvchi ramka chizig’i 2 orasiga qisib qo’yiladi. SHtangensirkul yordamida jismning uzunligini 0.05 mm aniqlikkacha o’lchash munkin. 2 -rasm. Shtangensirkul Uncha uzun bo’lmagan jismlarning uzunliklarini mikrometr yordamida aniqroq o’lchash mumkin (3- rasm). O’lchanayotgan buyum a chiqiq bilan odatda v kallakning bir marta aylanishda 0.5 mm ga siljiydigan b qo’zg’aluvchan shpindel’ orasiga qisib qo’yiladi kallak aylanasi teng 50 bo’lakka bo’lingan. Kallak bo’lim qiymatlari 0.5 mm li g shkalasi bo’lgan qo’zg’almas silindr atrofida aylanma harakat qiladi. 3- rasm. Mikrometr O’lchanayotgan uzunlikdagi butun mm lar soni g shkala yordamida pastki bo’limdan v kallak chetigacha aniqlanadi. Yuqori bo’lim yarim millimetrga to’g’ri keladi. Millimetrning yuzidan bir ulushi v kallakning g shakaladagi to’g’ri chiziqqa mos keladigan bo’lim orqali aniqlanadi. Bunday mikrometr yordamida 0.01 mm aniqlik bilan o’lchash mumkin. Yuqorida aytilganlardan ko’rinadiki, o’lchash aniqligi foydalanilayotgan asbobning sifatiga bog’liq bo’ladi. Bundan tashqari u o’lchashni bajarayotgan kishining ehtiyotkorligiga va e’tiboriga bog’liqdir. Agar uzunlikni shtangensirkul bilan o’lchaganda natija 18.4 mm chiqqan bo’lsa u holda uning haqiqiy qiymati 18.35 mm bilan 18.45 mm orasida bo’ladi. “0.1 mm aniqlik bilan o’lchanadi” degan so’zlarni shu ma’noda tushunish kerak. O’lchash natijasida olingan sondagi raqam keyingi hona (razdel) birliklarni yahlitlab olish natijasi bo’ladi. Hozirgina tavsiflangan asboblardan ko’ra ancha murakkab zamonaviy usullar va asboblar uzunliklarni 1mkm gacha aniqlik bilan tez o’lchash imkonini beradi. Kalibrlar Kalibrlar va ularning vazifasi. Kalibr deb nazorat qilinuvchi ob’ektga teskari shaklli yuzaga ega bo’lgan o’lchovlar ataladi. Mavjud kalibrlar majmuini ikki guruxga bo’lish mumkin: normal kalirlar va chekka kalibrlar.Mashinasozlikda eng ko’p tarqalgan kalibrlar - chekka kalibrlardir. CHekka kalibrlar deb o’lchamlari nazorat qilinuvchi detallarning chekka o’lchami, nazoratva qabulkalibrlari haqidama’lumot.Kalibrlar ishchi R (R - rabochiy), qabul qiluvchi P (P - priyomniy) va nazorat K (K - kontrol) kalibrlarga bo’linadi. Ishchi kalibrlar R - PR Ishchi o’tuvchi (rabochiy proxodnoy) va R - NE ishchi o’tmaydigan (rabochiy neproxodnoy) kalibrlar buyumlarni ishlash jarayonida foydalanishga mo’ljallangan. Bu kalibrlardan ishchilar foydalanadi. Qabul qiluvchi R - PR (qabul qiluvchi o’tuvchi) va R - NE (qabul qiluvchi o’tmaydigan) kalibrlardan ishlab chiqaruvchi zavodning texnikaviy nazorat bo’limlari (TNB) xodimlari va buyurtmachining vakillari foydalanadi. Bu kalibrlar aloxida tayyorlanmaydi va ular sifatida qisman yeyilgan R -PR xamda yangi R -NE kalibrlar qo’llaniladi. Nazorat kalibri (kontrkalibr)vallarni nazorat qiluvchi kalibrlarni nazorat qilish uchun mo’ljallangan. Vallarni nazorat qilish uchun teshik kalibr sifatida xizmat qiladi. Lekin, ichki yuzali detallarni tayyorlash va o’lchash tashqi yuzali detallarga nisbatan ancha qiyin (o’lchamlari va aniqligiga qarab, 2-5 marta murakkabroq). SHuning uchun xalqa - kalibrlar (skoba - kalibrlar)ni ishlashda ularni nazorat qilish uchun K-PR va K-NE kalibrlar qo’llaniladi. (K - kontrol). Nazorat kalibrlari K - I (kontrolnie-iznos; iznos - yeyilish) o’tmaydigan kalibrlar bo’lib, rostlanuvchi skoba - kalibrlarni kerakli o’lchamlarga joriy qilish va rostanmaydigan skoba - kolibrlarni nazorat qilish uchun xizmat qiladi. O’tuvchi va o’tmaydigan kalibrlar. O’tuvchi kalibrlar (PR) deb tekshirilayotgan ob’ekt materialining maksimumiga to’g’ri keladigan chekka o’lchamni nazorat qiluvchi kalibrga aytiladi. Demak, o’tuvchi valni nazorat qilganda, uning eng katta (joiz) chekka o’lchamini nazorat qilish kerak (bu xolda xam yaroqli detal eng ko’p materialga ega bo’ladi). Teshiklarni nazorat qilganda o’tuvchi kalibr eng kichik (joiz) chekka o’lchamni tekshiradi (bu xolda xam yaroqli detal eng ko’p materialga ega bo’ladi). Tekshirish paytida bu kalibr detalning nazorat qilinuvchi elementidan “o’tish” kerak. Oson eslab qolish uchun yana bitta qoida bor: o’tuvchi kalibr detal o’lchamini doim to’g’irlash mumkin bo’lgan yaroqsizlik chegarasi yonida cheklaydi (joizdan katta yoki joizdan kichik teshikni qo’shimcha ishlov berib xam to’g’rilash mumkin). O’tmaydigan kalibr (NE) deb tekshirilayotgan ob’ekt materialining minimumiga to’g’ri keladigan chekka o’lchamni nazorat qiluvchi kalibrga aytiladi. O’tmaydigan kalibr valning eng kichik (joiz) chekka o’lchamini va teshikning eng katta (joiz) chekka o’lchamini tekshiradi, ya’ni o’tmaydigan kalibr to’g’rilab bo’lmaydigan yaroqsizlik chegaralarini cheklaydi. Nazorat paytida bu kalibr detalning nazorat qilinuvchi elementidan “o’tmaslik“ kerak.yuqoridagi rasmda tayyorlash uchun joizliklari bilan val, teshik va joiz o’lchamlar (eng katta va eng kichik)ni cheklovchi o’tuvchi va o’tmaydigan ikkita kalibr bo’rttirib tasvirlangan Vallarni nazorat qiluvchi kalibrlar. Kalibrlar joizliklari Standartga binoan silliq kalibrlarni ishlash uchun quyidagi joizliklar joriy qilingan. H- teshiklar uchun ishchi kalibrlarniki (tiqin), H1- vallar uchun ishchi kalibrlarniki (skoba), H r- skobalar uchun nazorat kalibrlarniki. (to’g’rilash mumkin). O’tmaydigan kalibr (NE) deb tekshirilayotgan ob’ekt materialining minimumiga to’g’ri keladigan chekka o’lchamni nazorat qiluvchi kalibrga aytiladi. O’tmaydigan kalibr valning eng kichik (joiz) chekka o’lchamini va teshikning eng katta (joiz) chekka o’lchamini tekshiradi, ya’ni o’tmaydigan kalibr to’g’rilab bo’lmaydigan yaroqsizlik chegaralarini cheklaydi. Nazorat paytida bu kalibr detalning nazorat qilinuvchi elementidan “o’tmaslik“ kerak.yuqoridagi rasmda tayyorlash uchun joizliklari bilan val, teshik va joiz o’lchamlar (eng katta va eng kichik)ni cheklovchi o’tuvchi va o’tmaydigan ikkita kalibr bo’rttirib tasvirlangan Teshiklarni nazorat qiliuvchi kalibrlar a-ikki tomonli silindrik ulamali tiqin. b- ikki tomonli konus ulamali tiqin d-bir tomonili ikki chekka o’lchamli konus ulamali tiqin. e- ikki tomonli silindrik ulamali tiqin. f -bir tomonili bir chekka o’lchamli konus ulamali tiqin. g-ikki tomonli noto’liq yassi tiqin h-o’tuvchi va o’tmaydigan sferik shtixmas va icho’lchagichlar
Nazorat uchun savollar:
Kalibrlar va ularning vazifasi qanday?
Nazorat kalibrlari haqida aytib bering?
Vallarni nazorat qiluvchi kalibrlar haqida nimalarni bilasiz?
“Yog‘ochga ishlov berish dastgohlari va asboblari” fanidan
|
| |
