6.Sizish yuzasi nimaga teng?
7.Tarkibida yo’ldash gazlar bo’lgan neftni muayyan sizishi uchun debitni
aniklash formulasini yozing?
8.Suyuqlik satxi neft uyumi yuqori chegarasidan pastda bo’lganda neft
uyumim debiti kanday aniqlanadi?
9.Gazning barqaror radial sizishida gazni debiti kanday aniqlanadi?
10.Qatlam va quduqlarning o’zaro t’siri deganda nimani tushinasiz?
7 - ma’ruza
Mavz: Quduqdan suyuqlikning er yuziga kutarilishini nazariy
asoslari.
Reja:
7.1.Quduqda energiya balansi.
7.2.Quduqda suyuqlikning gidrostatik bosim ta’sirida kutarilishi.
7.3.Suyuqlikni gaz kengayishi energiyasi ta’sirida kutarilishi.
7.1.Quduqda energiya balans.
Qatlamdan quduq tubi tomon suyuqlik va gazlar qatlam bosimi va
quduq tubi bosimi orasidagi farki ta’sirida xarakatlanadi. Quduqni
ishlatish
jarayoni quduq tubidan suyuqlik va gazlarning er yuziga okib chiqishini uz
ichiga oladi.Bu jarayon quduq tubiga okib kelayotgan suyuqlik va
gazlarning tabiiy energiyasi W
kat
, hamda yuqoridan berilayotgan energiya W
t
ta’sirida amalga oshiriladi. Gaz suyuqlik aralashmasi quduqdan chiqib maxsus
quduq usti jixozlaridan, quvurlardan, ajratgichlardan o’tib, neft idishlarga tushadi,
gaz esa tayyorlash jarayoniga uzatiladi.
Suyuqliklar quduqdan chiqib quvurlarda xarakatlanishi uchun, quduq
ustida kerakli karshi bosim ushlab turiladi.
Energiya balansini quyidagicha tuzishimiz mumkin.
W
kat
+W
t
=W
1
+W
2
+W
3
(7. 1)
Bu erda . W
1
- suyuqlik va gazlarni
quduq tubidan er yuzasigacha
xarakatlanishi uchun sarflanadigan energiya.W
2
- gaz suyuqlik aralashmasining
quduq usti jixozlaridan o’tish uchun sarflanadigan energiya.W
3
– suyuqlik va gaz
oqimining quduq ustidan keyin xarakatlanishi uchun ketgan energiya.
Quduqdan suyuqlik va gazlarning er yuzasiga xarakatlanishi fakat tabiiy
energiya ta’sirida (W
t
=0) bo’lsa, bunday ishlatish usuli favvora usuli deb ataladi.
Suyuqlikni er yuzasiga ko’tarish uchun xar-xil mexanizm yoki quduqka
yuqoridan sikilgan gaz yoki havo ko’rinishida kiritilgan energiya ta’sirida
ishlatilishi, mexanizasiyalashgan usuli deb ataladi. Agar quduqka sikilgan gaz yoki
havo xaydab ishlatilsa kompressor usulida ishlatish deb ataladi. Bunday deb
atalishiga xaydalayotgan havo yoki gaz kompressorlar orqali xaydalayotganligi
uchundir. Quduqdan suyuqlik xar-xil turdagi nasoslar
yordamida kazib olinsa
nasos usulida ishlatish deb ataladi. Quduqka tushirilgan nasoslar yordamida
ishlatish usuli cho’qurlik nasosi yordamida ishlatish usuli deb ataladi.
Agar quduq maxsuldor qatlamga tushirilgan bo’lib, qatlam bosimi
quduqdan suyuqlikning er yuzasiga oqib chiqishini ta’minlasa bunday ishlatish
usulini favvora usuli deb atashimiz mumkin. Agar neftni yuqoriga ko’tarish uchun
qatlam energiyasi etarli bo’lmasa, u xolda tashqi energiyalardan foydalaniladi.
Favvora qudug’i yuqori debitda ishlatilgandan keyin kompressor usuliga
o’tiladi. Bunda tabiiy favvoralanishni davom etishi uchun ko’taruvchi quvur
bashmagiga kompressorlar yordamida gaz yoki havo haydaladi. Vakt o’tishi bilan
bu usulda ishlatish kiyinlashadi va cho’qurlik nasoslari bilan ishlatish usuliga
o’tiladi. Quduqni bunday ketma-ketlikda ishlatish
hamma konlarda ham amalga
oshirish kiyin.
Ko’pchilik konlarda quduqning favvoralanishi tugagandan keyin birdan
cho’qurlik nasoslari bilan ishlatish usuliga o’tiladi.Xar kanday sharoitda
ishlatilgandan keyin yangi kazilgan quduqlarda favvoralanish kuzatilmaydi chunki
qatlam bosimi tushib ketadi, bu vaqtda quduq debitiga qarab kompressor yoki
nasos usullari yordamida ishlatiladi.
Quduqlarni ishlatishning oralik usullari ham mavjud bunda kompressor
usulida dinamik satx pasayib ketsa gaz haydashni vakti-vakti bilan amalga oshirib
ishlatish yoki quduqka maxsus plunjerli ko’targich tushirib
ishlatish usullaridan
foydalaniladi.
Favvoralanish vaktini uzaytirish uchun yanada osonrok usullardan biri
qatlam bosimini suv yoki gaz xaydab ushlashdir.
1 tonna (1000 kg) suyuqlikning potensial energiyasini quyidagi tenglama
bilan xarakterlash mumkin.
(j) (7.2)
Agar ko’tarilish balandligi h ni quduq tubi bosimi R
k.tub
bilan ifodalasak
quyidagini olamiz.
(7.3)
bu erda h-quduq tubidan dinamik satxgacha kutarilish balandligi m da,
R
k.tub
– quduq tubi bosimi N/m
2
da ,R
o
- atmosfera bosimi,
ga teng,
r
-
suyuqlik zichligi kg/m
3
, g-ogirlik kuchi tezlanishi 9,81 m/sek
2
.
Agar (VIII.2) formulada h o’rniga olingan natijani ko’ysak quyidagiga ega
bo’lamiz.
(j) (7.4)
Izotermik holatda quduq tubi bosimi atmosfera
bosimigacha tushishi
natijasida quduqda erkin gazning kengayishida, gaz energiyasi quyidagiga teng.
(j) (7.5)
bu erda:G
0
- 1t suyuqlikdan ajralib chiqayotgan gazning xajmiy miqdori,
quduq tubidagi erkin holatda keluvchi m da. G
0
– atmosfera bosimi va qatlam
xarorati sharoitida o’lchanadi.
Xar kanday bosimda neft’ tarkibidagi erkin gaz uchraydi, kachon quduq
tubi bosimidan usti bosimiga o’zgarishida ajraladi. Bu gaz energiyaning bir
qismini tashqil qiladi. Agar bu energiyani A
0
bilan belgilasak,
jami potensial
energiya miqdori quyidagiga teng.
(j) (7.6)
YUqorida aytib o’tilganidek quduq ustida karshi bosim ( R
u
) ushlab
turiladi, shuning uchun quduqdan suyuqlikni ko’tarish uchun jami energiya
sarflanmaydi. SHuning uchun R
k.tub
quduq tubi bosimining R
u
quduq usti bosimiga
o’zgarishida 1 tonna suyuqlikni ko’tarish uchun ketadigan energiya W
1
quyidagicha ifodalanadi.
(j) (7.7)
bu erda: A
1
- R
k.tub
quduq tubi bosimining R
u
quduq usti bosimiga
o’zgarishidagi neft’dan ajralgan gaz energiyasi.
Ko’p hollarda favvora qudug’ini ishlatishda quduq tubi bosimi to’yinish
bosimidan yuqori bo’ladi, bunda G
0
= 0 ya’ni erkin gaz yo’k. Bu xolda suyuqlik er
yuzasiga suyuqlik energiyasi va neft’dan ajralayotgan gaz energiyasi ta’sirida
xarakatlanadi.
