1.2.
Maktabgacha
yoshdagi
bolalar
rivojlanishining
fiziologik
xususiyatlari
Bolaning fiziologik jihatdan eng tez o‘sadigan davri bir-ikki yoshligiga
to‘g‘ri keladi. Bola uch yoshga to‘lib maktabgacha yoshiga o‘tgandan so‘ng uning
jismoniy jihatdan o‘sishi bir qadar sekinlashadi. Bolaning jismoniy jihatdan
o‘sishidagi notekislik bu davrda ham davom etaveradi.
Maktabgacha yoshdagi bolaning tanasi, xususan, oyoqlarining uzayishi tufayli
gavdasidagi umumiy mutanosiblik o‘zgaradi. Maktabgacha yosh davrida bolaning
oyoqlari nisbatan ko‘proq o‘sadi. Biroq shunday bo‘lsa ham 6–7 yoshgacha
bo‘lgan bolaning suyaklari hali yaxshi qotmagan, ya’ni tog‘aysimon holatda
bo‘ladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning pay va muskullari hali baquvvat
emasligiga qaramay juda harakatchan bo‘ladilar. Bola 7 yoshga yetgach, umurtqa
suyagining bo‘yin qismida oldinga tomon, ko‘krak qismida esa orqaga tomon
ma’lum darajada egilish yuz beradi. Keyinchalik bolaning umurtqa suyagi mana
shu shaklda saqlanib qoladi. Bola qaddi-bastining to‘g‘ri bo‘lishida umurtqa
suyagining ana shunday holda saqlanib qolishi juda katta ahamiyatga ega. Bog‘cha
yoshidagi bolaning bosh suyagi ham tez o‘sadi. Bola uch yoshga to‘lgandan so‘ng
boshmiya suyagining orqa va tepa tomonlari tez o‘sadi. Maktabgacha yoshda
bolaning ichki organlarida ham jiddiy o‘zgarishlar ro‘y beradi. Masalan, bolaning
yuragi hajm jihatidan chaqaloq bolaning yuragiga nisbatan 4–5 barobar
kattalashgan, biroq uning muskullari hali yetarli darajada mustahkamlanmagan
bo‘ladi. Mana shuning uchun bog‘cha yoshidagi bolaning yuragi bir qisqarishda
organizm uchun yetarli qon siqib chiqara olmaydi. Bola yuragining katta odamlar
yuragiga qaraganda nisbatan tezroq urishining sababi ham mana shundadir.
Chunonchi, agar 1 yoshdagi bolaning yuragi bir marta qisqarishda 10,2 kub/sm
qon siqib chiqarsa, 7 yoshli bolaning yuragi bir marta qisqarishda 23 kub/sm dan
qon siqib chiqaradi. Katta yoshdagi odamning yuragi esa bir marta qisqarishda 60
kub/ sm dan ortiqroq qon siqib chiqaradi. Maktabgacha yoshdagi davrda yurakning
nisbatan tezroq ishlashi tufayli bolaning qon bosimi katta kishilarga nisbatan biroz
kuchliroq bo‘ladi. Maktabgacha yoshdagi bolalar nafas olish a’zolarining ishida
22
ham anchagina o‘zgarishlar yuzaga keladi. Bu yoshdagi bolalar o‘pkasining
normal ishlashi va rivojlanishiga ko‘krak qafasining o‘sishi ko‘p jihatdan ta’sir
etadi. Chunki, o‘pkaning faoliyati asosan ko‘krak qafasining shakli va elastikligiga
(harakatchanligiga) bog‘liq bo‘ladi. Bolalarning ko‘krak qafaslari nafas olish
uchun qulay emas. Bolalarda diafragmaning bir qadar tik joylashganligi ko‘krak
qafasining vertikal uzunligini qisqartirib qo‘ygan. Bundan tashqari, maktabgacha
yoshdagi bolalarda ko‘krak qafasining doirasi ham kattalarnikiga qaraganda juda
tor bo‘ladi. Shu sababli bolalarning nafas olishlari katta odamlarning nafas
olishlariga nisbatan nozikroq bo‘ladi. Bolalar o‘pkasining hajmi yetarli darajada
kattalashmaguncha chuqur nafas ololmaydilar. Natijada bolalar chuqur nafas
olishning o‘rniga tez nafas olish bilan qoniqadilar. Bolaning bog‘cha yoshidagi
davrida boshqa organlari kabi ko‘krak qafasining o‘sishi ham biroz sekinlashadi.
Lekin ko‘krak qafasi doirasining kengayishi bu davrda ancha tez davom etaveradi.
Bola ko‘krak qafasining doirasi yiliga 1–2 sm dan kengayib borib, 13–14 yoshga
yetganda o‘z shakli va hajmi jihatidan katta odamlarning ko‘krak qafasiga
yaqinlashadi. Bolaning 3 yoshdan 7 yoshgacha bo‘lgan davrida nafas olishining
miqdori deyarli o‘zgarmaydi. Lekin bu davrda bola haddan tashqari harakatchan
bo‘lgani uchun uning organizmi juda ko‘p miqdorda kislorod talab qiladi. Shuning
uchun bola mumkin qadar ko‘proq ochiq havoda bo‘lishi kerak. Ana shu
yuqoridagilardan xulosa qilib aytish mumkinki, maktabgacha yoshiga kelib
organizmining ishchanlik qobiliyati ancha oshadi. Shuning uchun bog‘chada va
oilada ta’lim-tarbiya ishlari hamda bola faoliyati rejimini tuzishda bolaning
jismoniy taraqqiyoti xususiyatlarini doimo hisobga olish zarurdir.
Shuningdek, turli yosh davrlarining o’ziga xos rivojlanish qonuniyatlari ham
mavjud. Maktabgacha yoshdagi bolaning jismoniy va psixik kamoloti shartli
ravishda quyidagi davrlarga bo’linadi:
Go’daklik (1 yoshgacha);
Ilk yosh (1-2 yosh);
Ilk yosh guruhi (2-3 yosh);
Kichik yosh (3-4 yosh);
23
O’rta yosh (4-5 yosh);
Katta yosh (5-6 yosh);
Maktabga tayyorlov davri (6-7 yosh)
Kichik guruh (3-4 yoshli bolalar)ning rivojlanish xususiyatlari. Bola 3 yoshga
qadam qo’yganda jismoniy o’sishi bir qadar sekinlashadi. Bu davrda uning
og’irligi 14-15 kg., bo’yi 90-95 smga yetadi. Bola jismonan ancha chiniqib, asab
tizimi taraqqiy etadi. Tayanch harakat organlari takomillashib boradi. 3 yoshli
bolalar qisqa muddat davomida o’z hatti-harakatlarini idora qilish ko’nikmasiga
ega bo’ladilar. Ulardagi mustaqillik ortib boradi, hissiyot hamda sensor idroki
rivojlanib boradi. Jamoa bo’lib o’ynash ko’nikmalari shakllanadi. O’yin asosida
amalga oshiriladigan mehnat faoliyatini farqlash imkoniyati kengayadi. Tasviriy
faoliyat hamda qurish-yasash faoliyatining dastlabki ko’rinishlari namoyon
bo’ladi. Uch yoshli bolalarning diqqati qisman markazlashadi, xotirasi
mustahkamlanib boradi, moddiy borliqni idrok etish jarayoni boshlanadi, faraz
qilish imkoniyatlari vujudga keladi. Bunda o’yin faoliyati yetakchi rol o’ynaydi.
Mazkur dastur xuddi mana shu faoliyatni kengaytirishga va rivojlantirishga keng
yo’l ochadigan ta’limiy mashg’ulotlar tizimini belgilab berishga yo’naltirilgan.
O’rta guruh (4-5 yosh bolalar)ning rivojlanish xususiyatlari. Bola to’rt yoshga
yetgach, uning jismoniy o’sishi bir muncha jadallashadi, bu davr mobaynida bo’yi
105-108 sm gacha o’sadi, og’irligi esa 18-19 kg bo’ladi. Bu davrda bolaning
miyasi tez rivojlanadi. Katta yarim sharlar po’stlog’ining faoliyati takomillashib
boradi. Boladagi asosiy harakatlarning rivojlanishida jiddiy sifat o’zgarishlar sodir
bo’ladi, ularni bajarishda tabiiylik ortib boradi, bolalarda qiyoslash ko’nikmasi
shakllanadi. Bu yoshdagi bolalarning nutqi ravon, xotirasi ancha teran,
mustaqil fikrlash darajasi bir qadar rivojlangan bo’ladi. Barcha harakat va
faoliyatlarni o’zi mustaqil bajarishga intiladi. Bu yoshda bola nihoyatda
serharakat, o’yinqaroq, o’ta qiziquvchan bo’ladi. U har qanday tadbirga bajonidil
qatnashadi. Shuning uchun ham ularni to’g’ri ovqatlantirish, o’z vaqtida uxlatish,
salomatligini muhofaza qilish, ruhiy holatini nazorat qilib borish, quvnoq
kayfiyatda bo’lishini ta’minlash muhim ahamiyatga ega. Ular bilan olib
24
boriladigan mashg’ulotlarning mazmunini xuddi mana shunga yo’naltirish
maqsadga muvofiqdir.
Katta guruh (5-6 yosh bolalar)ning rivojlanish xususiyatlari. Bu davrda
bolaning bo’yi bu davrda 7-8 sm ga o’sadi. Uning oyoqlari gavdasiga nisbatan
tezroq rivojlanadi, og’irligi 20-22 kg ni tashkil etadi. Bolalarning umurtqa
suyaklari qotmaganligi tufayli tez qiyshayib qolishi mumkin. Shuning uchun ham
suyaklarning to’g’ri o’sishini ta’minlashga alohida e’tibor berish kerak. Ularning
yuragi chaqaloq yuragiga nisbatan 4-5 barobar kattalashgan, biroq muskullari hali
yetarli darajada mustahkamlanmagan bo’ladi. Olti yoshga yetganda miya
po’stlog’ining asab katakchalari rivojlanib, og’irligi va tashqi ko’rinishidan
kattalarnikiga yaqinlashadi. Shuning uchun ham bolaning asablariga juda
ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo’lish talab etiladi. Uning talaffuzi aniq, nutqi
ravon bo’lishini ta’minlash kerak. Bolaning bu faoliyatida nuqson bo’lgan taqdirda
uning oldini olish choralarini ko’rish lozim. Bu yoshdagi bolalarning so’z
boyligining rivojlanishiga alohida e’tibor berish lozim. Ularning nutqidagi so’zlar
bolaning fikr ifodalash ehtiyojlarini to’la qondirishi kerak. Bu davrda bolalarning
matematik tafakkuri, hisoblash ko’nikmalarini rivojlanishi lozim. Dastlabki
iqtisodiy tushunchalarga ehtiyoj seziladi. Bolaning faraz qilish qobiliyatini jadal
rivojlantirishga alohida e’tibor qaratish maqsadga muvofiqdir.
Maktabgacha yosh davrining oxiriga kelib, organizmning tayanch-harakat va
yurak qon-tomir tizimlarining intensiv rivojlanishi hamda takomillashishi, mayda
mushaklarning rivojlanishi, markaziy asab tizimidagi ayrim bo‘linmalarning
rivojlanishi va differensirovkalanishi ro‘y beradi. Bolaning vazni oyiga taxminan
200 gr atrofida, bo‘yi o‘sishi esa 0,5 sm ga ortib boradi, tana proporsiyalari o‘zgara
boshlaydi. 7 yoshli bolalarning bo‘yi o‘rtacha 113-122 sm ga, o‘rtacha vazni esa
21-25 kg ga teng bo‘ladi. Miya sohalari deyarli katta yoshli kishilarnikidek
shakllangan. Harakat sohalari yaxshi rivojlangan. Suyaklar mustahkamlanishi
davom etadi, lekin umurtqa egilishlari hali barqaror emas. Yirik va ayniqsa, mayda
motorikanin rivojlanishi davom etadi. Qo‘l panjalari mushaklarning
koordinatsiyasi intensiv rivojlanadi.
| 