Kurs ishining maqsadi:
Maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishini
har tomonlana o’rganish va ta’lim-tarbiya jarayonini to’g’ri tashkil etish.
Kurs ishining vazifasi:
-bolalarning psixologik rivojlanishini o’rganish;
2
“Ilk qadam” (takomillashtirilgan ikkinchi nashr) T.: 2022
7
-bolalarning fiziologik rivojlanishini o’rganish;
-davlat talablari va “Ilk qadam” Davlat o’quv dasturini o’rganish;
-yuqoridagilarni inobatga olgan holada bolalarga to’g’ri ta’lim-tarbiya
berish;
-bolalar to’g’ri rivojlanishiga kerakli shart-sharoit yaratish;
-
kurs ishi natijalarini miqdoriy va sifat jihatdan taxlil qilish;
- xulosa va tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishining ob’ekti:
Maktabgacha yoshdagi bolalarning ta’lim-tarbiya
jarayoniga tarbiyachining to’g’ri yondashishi.
Kurs ishining predmeti:
Mavzuni yoritib berishda xizmat qilgan
adabiyotlar, o'quv qo'llanmalar, dissertatsiyalar va ilmiy maqolalar, kurs ishilari
predmeti bo'lib xizmat qiladi.
Kurs ishining tuzilishi:
Kirish, 2 bob, 4 paragraf, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar.
Kurs ishi metodlari:
Pedagogik, psixalogik, metodik, ilmiy-texnikaviy
manbalarni nazariy taxlil etish.
Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati:
Maktabgacha ta’lim
tashkilotlaridagi bolalarning rivojlanishidagi o’ziga xos jihatlarning ahamiyatini
bilish, kerakli ma'lumotlar to'plash va uni o'rganish.
8
I BOB. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR RIVOJLANISHINING
O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI
1.1 Maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishining psixologik xususiyatlari
(diqqat, xotira, tasavvur)
Bolaning 3 yoshdan 7 yoshgacha bo‘lgan maktabgacha yoshi bolalik
davrining katta bir qismini tashkil etadi. Asosan mana shu davrdan boshlab
bolaning mustaqil faoliyatlari rivojlanadi hamda shaxsiy individual xususiyatlari
(shaxsiy fazilatlari) tarkib topa boshlaydi. Rus pedagoglaridan P.F. Lesgaftning
fikricha, insonning maktabgacha yoshidagi davri shunday bir davrki, ana shu davr
mobaynida kelgusida qanday xarakter xislatlari paydo bo‘lishi belgilanadi va
axloqiy sifatlarining asoslari yuzaga keladi. Insonning kamol topa borishida
maktabgacha yoshdagi davrning ahamiyatiga doir P.F. Lesgaftning bu fikri rus
pedagogi A.S. Makarenkoning quyidagi fikriga to‘la mos keladi. A.S. Makarenko
bolalarni juda kichik davridan boshlab tarbiyalash zarurligi haqida gapirib,
tarbiyaning eng muhim asoslari bolaning besh yoshgacha bo‘lgan davri mobaynida
yuzaga keltiriladi. Mana shu davrda qilingan butun tarbiya, tarbiya jarayonining
90% ini tashkil etadi, degan edi. Haqiqatan ham bolaning maktabgacha yoshidagi
davri shu qadar mazmundor va faol davrdirki, bu davr bolaning kelgusi o‘sishida
albatta o‘z aksini qoldiradi. Shuning uchun maktabgacha yoshidagi davr ta’sir
o‘tkazish kuchi jihatidan g‘oyat mas’uliyatlidir. Bola ilk yoshdan maktabgacha
davrga o‘tgach, uning butun yashash sharoitida jiddiy o‘zgarishlar yuz beradi.
Birinchidan, bola maktabgacha yoshga o‘tgach, uning faoliyat doirasi ancha
kengayib, mustaqilligi yanada ortadi. Uning o‘yinlari, xatti-harakatlari ham
boshqacha mazmunga ega bo‘la boshlaydi. Ikkinchidan, bolaning butun faoliyatida
nutqning roli orta boradi. Uchinchidan, bola maktabgacha yoshga o‘tgach,
muayyan dastur asosida maxsus pedagog tomonidan tarbiyalana boshlaydi.
Maktabgacha yoshdagi bolaning yashash sharoitida yuzaga kelgan bu o‘zgarishlar
uning psixologik va fiziologik jihatdan o‘sib kamol topishniga ta’sir etmay
qolmaydi.
9
Maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishining psixologik xususiyatlariga
bolalarning sezgi va idroki, diqqati, xotirasi, tasavvuri, nutqi va xayolining
rivojlanishi xususiyatlari kiradi.
Bolaning maktabgacha yoshidagi davri sezgi a’zolari va idrokining intensiv
rivojlanish davri hisoblanadi. Bolalar sezgi va idroklarining yordami bilan tevarak-
atrofdagi narsalarning shaklan katta-kichikligini va ranglarini bilib oladilar.
Ularning sezgi a’zolari (ko‘rish, eshitish, hid, ta’m-teri, taktil) va idroklari dunyoni
bilish qurolidir. Shuning uchun bolalarning psixik taraqqiyotlari asosan ana shu
yuqoridagi sezgi a’zolari va idroklarining taraqqiyotiga bog‘liq. Ana shuning
uchun ham hozirgi kunda MTT larda bolalarga beriladigan sensor tarbiyaning roli
nihoyat darajada ortib bormoqda. Bu yerda shunday bir savol tug‘iladi. Sensor
tarbiya deganda nimani tushunamiz? Sensor tarbiya aqliy tarbiyaning bir bo‘lagi
bo‘lib, biz bunda sezgi a’zolari va idrokni maqsadga muvofiq ravishda
rivojlantirish va mukammallashtirishni tushunamiz.
Maktabgacha yoshdagi bolalar narsalarni o‘z qo‘llari bilan bevosita
ushlamasalar ham, ko‘rish va eshitish bilan qanoatlanadigan bo‘ladilar. Bolaning
ko‘rish sezgisi maktabgacha yoshgacha bo‘lgan davrda juda tez takomillashadi.
Shuning uchun bolaning ko‘zi katta yoshdagi odamlar ko‘ziga nisbatan uzoqni
ko‘ra oladi. Agarda bolaning ko‘zi biron kasallikka uchramay, normal va sog‘lom
taraqqiy etsa, ko‘rish o‘tkirligi katta yoshdagi odamlarnikiga nisbatan ikki-uch
barobar ortiq bo‘ladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning psixik jihatdan taraqqiy etishlarida
eshitish sezgisining ham roli juda kattadir. Bola eshitish orqali nutqni egallaydi.
Nutq esa inson taraqqiyotining eng muhim manbalaridan biridir. Eshitish sezgisi,
yuqorida aytib o‘tganimizdek, bolalarda yildan yilga tez rivojlanadi. Agar
maktabgacha yoshdagi bolaning eshitish a’zosi (qulog‘i) biron kasallikka
uchramay, normal rivojlanib borsa, tez orada kamolotga erishadi va natijada
eshitish sezgirligi kuchayadi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar umuman ta’mni emas, balki ta’mning barcha
turlarini deyarli ajrata oladilar. Hidlarga nisbatan ham xuddi shunday. Biroq bu
10
ishdagi bolalarning turmush tajribalari juda ozligi tufayli ayrim hidlarning nomini
to‘g‘ri ayta olmasliklari mumkin. Bog‘cha yoshidagi bolalarning hid va ta’m bilish
a’zolari anatomik tuzilishi jihatidan katta odamlarning hid va ta’m bilish
a’zolaridan deyarli farq qilmasada, lekin funksiyasi, ya’ni o‘z vazifasini qay
darajada bajarishi jihatdan biroz farq qiladi. Bu farq hid va ta’m bilish
sezgirligining o‘tkirligida namoyon bo‘ladi. Katta odamlarda hid va ta’m bilish
sezgirligi bolalarga nisbatan o‘tkirroq bo‘ladi.
Ilk yoshdagi bolalar har bir narsani o‘z qo‘llari bilan ushlab, timirskilab
ko‘rishga harakat qiladilar. Bolalardagi bu xususiyat ularning maktabgacha
yoshdagi davrlarida ham saqlanib qoladi. Ana shu sababli maktabgacha yoshdagi
bolalar ham har bir narsani shunday sirtdan ko‘rib qo‘ya qolish bilan
qanoatlanmay, «Qani, men bitta ko‘ray», «Qani menga berib turing» degan
iboralar bilan qo‘llarini cho‘zib intilaveradilar. MTT bolalaridagi bu xususiyatni
ularning haddan tashqari qiziquvchanliklari va turmush tajribalarining ozligi bilan
tushuntirish mumkin. Shu sababli bolalardagi bunday intilishni bo‘g‘masdan,
imkoniyat boricha so‘ragan narsalarini ushlab ko‘rishlariga ijozat berish kerak.
Teri sezgirligi maktabgacha yoshdagi bolalarda ham xuddi katta odamlardagi
kabi organizmning ayrim joylarida kuchli, ayrim joylarida esa kuchsizroq
joylashgan bo‘ladi. Bolalarda qo‘l barmoqlarining uchi va yuz qismlari boshqa
joylariga nisbatan g‘oyat sezgirdir.
Shunday qilib, bolaning butun maktabgacha yoshdagi davrida hamma sezgi
a’zolari jadal rivojlnib boradi. Normal sharoitda tarbiyalangan sog‘lom bola yaxshi
takomillashgan ko‘rish, eshitish, hid bilish, ta’m va teri sezgilariga ega bo‘ladi.
Mana shu sezgi a’zolari tashqi olamdagi narsa va hodisalarni aks ettirishda birdan-
bir vositadir. Mashhur chex pedagoglaridan Yan Amos Komenskiy bilish
jarayonida sezgi a’zolarining (analizatorlarning) rolini juda obrazli qilib tasvirlab
bergan edi. Yan Amos Komenskiyning fikricha: «Sezgi a’zolarimiz ongimizdan
(miyadan) tashqi olamga qarata ochilgan darchalardir. Biz ongimizda aks
ettirayotgan hamma narsa va hodisalar faqat mana shu darchalar orqali ongimizga
kiradi».
11
Bola uch yoshga to‘lib, MTT ga qatnay boshlagach, birinchidan, bolaning
faoliyat darajasi juda kengayib ketadi, ikkinchidan, nutqi g‘oyat zudlik bilan o‘sa
boradi. Buning natijasida bola juda ko‘p narsalar bilan mustaqil hamda bevosita
munosabatda bo‘lish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bola hayotidagi bu o‘zgarish o‘z
navbatida uning idrokiga ta’sir etmay qolmaydi. Ular kundalik faoliyatlari
davomida juda ko‘p narsalar bilan to‘qnashadilar. Shunday bo‘lishiga qaramay
katta yoshdagi MTT bolalari ham o‘zlari idrok etayotgan narsalarning nima
ekanligini har doim kattalarning yordamisiz bilavermaydilar. Maktabgacha
yoshdagi bolalar idrokida ikkinchi signallar sistemasi (nutq)ning roli nihoyatda
muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, tevarak-atrofdagi narsalarni anglab idrok
qilishda faqat narsaning o‘zigina emas, balki uning nomi ham birga qatnashadi.
Bolalar idrokini takomillashtirish maqsadida uyushtiriladigan ekskursiyalarda
(hayvonlar va o‘simliklar dunyosi bilan tanishtirishda) bolalar idrokida ikkinchi
signallar
sistemasining
rolini
oshirishga
intilish
kerak.
Chunki,
qo‘zg‘atuvchilarning (ya’ni ekskursiya paytida ko‘rsatilayotgan narsalarning) ayni
bir paytda har ikkala signallar sistemasiga barobar ta’sir etishi idrok qilinayotgan
narsalarning butun va to‘la-to‘kis aks etishini ta’minlaydi. Bog‘cha yoshidagi
bolalar idrokining xarakterli tomonlaridan biri shundaki, ular turli narsalarni idrok
qilishda bu narsalarning ko‘zga tashlanib turadigan belgilariga asoslanadilar. Biroq
tajribalari hali yetarli bo‘lmagani, ya’ni ko‘p narsalarning mohiyatiga mutlaqo
tushuna olmasliklari tufayli narsalarning mohiyati bilan bog‘liq bo‘lgan eng
muhim va umumiy belgilarni aks ettira olmaydilar. Ular narsalarni idrok qilishda
faqat aniq tasavvurlarga asoslanadilar. Shu sababli maktabgacha yoshdagi (xususan
kichik maktabgacha yoshdagi) bolalar uchun narsalarning eng asosiy va muhim
belgilari ularning rangi va shaklidir. Maktabgacha yoshdagi bolalar shuning uchun
ham o‘xshash narsalarning shaklini bir-biridan bemalol ajrata oladilar. Lekin,
maktabgacha yoshdagi kichik bolalar (kichkina guruh bolalari) narsalarning
shaklini farqlashda biroz qiynaladilar. Chunonchi, kichik maktabgacha yoshdagi
bolalarga mavhum geometrik shakllar yoki ularning rasmi ko‘rsatilsa, ular bu
shakllarni o‘zlariga ma’lum bo‘lgan aniq narsalar bilan bog‘lab, ya’ni
12
predmetlashtirib idrok qilishga intiladilar. Masalan, ular aylanani «g‘ildirak»,
to‘rtburchakni «deraza» yoki «eshik» deb ataydilar.
Maktabgacha yoshdagi bolalar idrok qilish paytida narsalarni chuqur analiz
qila olmaydilar. Bolalar idrokidagi bu yetishmovchilik turli rasmlarni idrok
qilishlarida yaqqol ko‘rinadi. Bolalar (xususan kichik yoshdagi bog‘cha bolalari)
rasmda tasvirlangan narsalarning holatiga va fazoviy munosabatlariga tamomila
befarq bo‘ladilar.
Tevarak-atrofdagi narsalar o‘rtasida mavjud bo‘lgan fazoviy munosabatlarni
(baland, past, katta, kichik kabi) to‘g‘ri idrok qilishda bolalarning atrofdagi turli-
tuman narsalar bilan bevosita munosabatda bo‘lishlari katta rol o‘ynasa, vaqt
munosabatlarini to‘g‘ri idrok qilishda vaqt o‘lchovlarini (tushunchalarini)
ifodalovchi so‘zlarning ko‘proq ishlatilishi katta rol o‘ynaydi. Shuning uchun
bolalar bilan o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarda, suhbatlarda, hikoyalar o‘qib berishda
bolalar so‘z boyligida hozirgacha yo‘q bo‘lgan vaqt o‘lchovlariga oid
tushunchalarni kiritish kerak.
Maktabgacha yoshdagi bolalar idrokining normal o‘sishi hamda ularda
kuzatuvchanlikning kamol topishi ko‘p jihatdan tarbiyachilarga, ularning
pedagoglik mahoratiga bog‘liqdir.
Maktabgacha yoshidan boshlab bolalarda ixtiyoriy diqqat rivojlana boshlaydi.
Biroq maktabgacha kichik yoshdagi bolalarda ixtiyorsiz diqqat ustunlik qiladi.
Maktabgacha kichik yoshdagi bolalarda kun sayin paydo bo‘ladigan yangi-yangi
qiziqishlar, o‘yin faoliyatlarining xilma-xil bo‘la borishi ularda ixtiyorsiz diqqatni
asta-sekin takomillashtirib boradi. Maktabgacha ta’lim tashkiloti tomonidan talab
etiladigan tartiblarga bo‘ysunish, qoidali o‘yin shartlarini so‘zsiz bajarish,
kattalarning topshiriqlarini chidam va qunt bilan ado etish kabi hollar maktabgacha
yoshdagi bolalarda diqqatning ixtiyoriy turini rivojlantiradi. Bolalarda ixtiyoriy
diqqatni rivojlantirishda o‘yinning roli juda kattadir. Chunki, turli o‘yinlar paytida
bolalar diqqatlarini bir joyga to‘plab, o‘z tashabbuslari bilan ma’lum maqsadlarni
ilgari suradilar. O‘yinlarning qanday qoidalar asosida o‘ynalishini o‘zlari mustaqil
ravishda tanlab oladilar. O‘yin qoidasidan chetga chiqib ketmaslik uchun o‘z
13
harakatlarini o‘yin qoidalariga moslashtirishga va o‘yinda qatnashuvchi
o‘rtoqlarining harakatlarini ham kuzatib borishga tirishadilar. Ana shunday
o‘yinlarda ixtiyorsiz diqqat bilan birga ixtiyoriy diqqat ham aktiv ishtirok etadi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda diqqatning ayrim xususiyatlari, ya’ni diqqatning
kuchi va barqarorligi ham tarkib topa boshlaydi. Buni biz bolalarning (xususan,
o‘rta va katta guruh bolalarining) bir ish ustida uzoq vaqt davomida o‘tira
olishlaridan, ba’zi o‘yinlarni zerikmay soatlab o‘ynay olishlaridan, ta’limiy
mashg‘ulotlarda chidam bilan o‘tira olishlaridan ko‘rishimiz mumkin.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda avvalgi davrlarga nisbatan diqqatning
ko‘lami (hajmi) ham ancha kengayadi. Bolalar diqqatining ko‘lami katta
odamlarnikiga nisbatan hali ham juda tor bo‘ladi. Masalan, katta odamlar
diqqatining ko‘lami ayni vaqtda 5–6 narsani (bir-biri bilan ma’naviy bog‘lanmagan
harflarni yoki raqamlarni) sig‘dira olsa, maktabgacha yoshdagi bolalar diqqati ning
ko‘lami ayni bir vaqtda 1–2 narsanigina (kichik guruh bolalari 1 ta, o‘rta va katta
guruh bolalari 2 ta) sig‘dira oladi. Kichik guruh bolalari diqqatlarini ikkita narsaga
bo‘lishga harakat qilsalar ham, ammo buning uddasidan chiqa olmaydilar.
Masalan, 3 yoshli bolaga bir piyola suv olib ke lish buyurilsa, u albatta suv ni
to‘kib-sochib olib keladi, bu uning uquvsizligi, bo‘shangligi yoki anqovligidan
emas, balki o‘z diqqatini ayni bir vaqtda ikkita narsaga bo‘la olmas ligidandir.
Bola o‘zining diqqatini yurib kelish bilan piyolad agi suvni to‘kmay,
chayqaltirmay olib kelishga bo‘la olmaydi. Shuning uchun bunday hollarda
bolalarni uri shish mumkin emas.
Maktabgacha yosh oxiriga kelib ixtiyoriy diqqat rivojlana boshlaydi. Bola
diqqatini ongli ravishda ma’lum bir predmetlarga va ob’ektlarga yo‘naltirib va
jamlab tura oladi. Diqqatning barqarorligi ortishi – 20-25 daqiqa, diqqat hajmi 7-8
ta predmetni qamrab oladi. Bola ikkiyoqlama tasvirlarni ko‘ra olishi mumkin.
Maktabgacha yoshidagi bolalar o‘zlarining faoliyatlari uchun qandaydir
ahamiyatga ega bo‘lgan, ularda kuchli taassurot qoldirgan va ularni qiziqtirgan
narsalarni beixtiyor eslarida olib qolaveradilar. Ular biror narsani eslarida olib
14
qolishni o‘z oldilariga maqsad qilib qo‘ymaydilar va hali maqsad qo‘yishni
uddasidan ham chiqa olmaydilar.
O‘tkazilgan tajribalarning ko‘rsatishicha, kichik maktabgacha yoshdagi
bolalarga nisbatan o‘rta va katta yoshdagi bog‘cha bolalarida ixtiyorsiz va mexanik
ravishda esda olib qolish hamda esga tushirish qobiliyati biroz susayadi. Ammo
bundan, bolalar ulg‘aygani sari ularning xotirasi kuchsizlanadi, degan xulosa kelib
chiqmaydi. Bu yerda gap shundaki, bolalar o‘sib, turmush tajribasi ortgan va nutqi
o‘sgan sari ular narsa va hodisalarni surunkasiga, ya’ni to‘g‘ri kelganicha emas,
balki tanlab, ya’ni o‘zlariga kerakligini esda olib qoladigan bo‘la boshlaydilar.
Kichik maktabgacha yoshdagi bolalarda ko‘proq obrazli xotira rivojlangan
bo‘ladi. Shuning uchun ular eshitgan narsalariga nisbatan ko‘rgan narsalarini
yaxshi eslarida olib qoladilar. Buning asosiy sababi, birinchidan, kichik
maktabgacha yoshdagi bolalarning idroklari aniq obrazli xarakterga ega,
ikkinchidan, ularda hali nutq to‘la-to‘kis shakllanmagan. Bolalar yuqori guruhlarda
nutqni anchagina egallab olganlaridan keyingina so‘z orqali ifodalangan narsalarni
esda yaxshi olib qoladigan bo‘ladilar.
Maktabgacha yosh oxiriga kelib bolada psixik faollikning ixtiyoriy shakllari
paydo bo‘ladi. U endilikda predmetlarni qarab chiqa oladi, maqsadga qaratilgan
kuzatishni amalga oshira olishi mumkin, ixtiyoriy diqqat paydo bo‘ladi va buning
natijasida ixtiyoriy xotira elementlari yuzaga kela boshlaydi. Ixtiyoriy xotira bola
o‘zi mustaqil ravishda maqsadni belgilaganda – eslab qolish va eslash holatlarda
namoyon bo‘ladi. Bolaning eslab qolish istagini har tomonlama rag‘batlantirish
zarur, chunki bu nafaqat xotiraning, balki bilishga doir boshqa qobiliyatlar –
anglash, diqqat, fikrlash, tasavvur qilishning ham muvaffaqiyatli rivojlanish
garovidir. Ixtiyoriy xotiraning paydo bo‘lishi vositalangan xotiraning – eslab
qolishning eng mahsuldor shakli rivojlanishiga yordam beradi. Bu yo‘ldagi
birinchi qadamlar eslab qolinadigan materialning o‘ziga xosliklari – yorqinligi,
ommabopligi, noodatiyligi, ko‘rgazmalilik va boshqa shu kabilar bilan shartlanadi.
Bu davrda maktabgacha yoshdagi bolalarni eslab qolish maqsadlarida tasniflash va
guruhlash usullariga maqsadli ravishda o‘rgatish mumkin.
15
Tafakkur bolaning maktabgacha yosh davrida juda tez rivojlana boshlaydi.
Bolalarda turmush tajribasining ko‘payishi, ikkinchidan, nutqning nisbatan
o‘sganligi, bolalarining juda ko‘p erkin va mustaqil harakatlar qilish imkoniyatiga
ega bo‘lishlari bunga sabab bo‘ladi. Bolalar o‘zlarining mustaqil harakatlari
davomida atrofidagi turli xil narsalar bilan bevosita taqqoslash, analiz qilish
vanihoyat, umumlashtirish kabi fikr qilish jarayonlarini vujudga keltiradi va
takomillashtiradi. 3 yoshdan oshgan bolalarning tafakkuri ko‘rgazmali-obrazli
xarakterga ega bo‘ladi. Ular o‘zlarining mulohazalarida mavhum tushunchalarga
emas, balki ko‘z o‘ngidagi aniq narsalarga asoslanadilar. Ko‘rgazmali-obrazli
tafakkur ko‘rgazmali-harakat tafakkuriga qaraganda nutq bilan ko‘proq bog‘liq
bo‘ladi. Bu davrda ham bolalarning turli faoliyatlarida aniq obrazli tafakkur bilan
nutq birga, ya’ni ketma-ket amalga oshiriladi. Bolalar ko‘z o‘ngidagi turli narsalar
haqida mulohaza yuritganlarida bu narsalarning nomlarini ataydilar. Lekin bu
yoshdagi ba’zi bolalarning mulohazalarida so‘zlarga nisbatan obrazlar katta o‘rin
egallaydi. Ularning tafakkurida so‘zlar qandaydir ikkinchi darajali, yordamchi
rolni o‘ynaydi, so‘zlardan erkin foydalana olmaydilar. Buni aniqlash uchun
professor B.Muxina shunday misol keltiradi. 4–5 yoshli bolalarga ataylab buzilgan
o‘yinchoqlar berilib, ularning buzilish sabablarini aniqlash va tuzatish talab
qilingan. Ko‘pchilik bolalar buzilgan o‘yinchoqlarning buzilish sababini aniqlab,
ularni tuzatganlar. Lekin qanday qilib tuzatganlarini so‘z bilan aytib bera
olmaganlar. Ular o‘yinchoqlarning mana bu yerini unday qildik, mana bu yerini
bunday qildik, deb aniq ravishda ko‘rsatish bilan cheklanganlar. Ana shu misoldan
ko‘rinib turibdiki, aniq obrazli tafakkurda ham hali so‘z yetakchi rol o‘ynamaydi.
4–5 yoshli bolalar nutqni jadallik bilan o‘zlashtiradilar. Bu yoshdagi bolalar sodda
tarzda umumlashtirish, guruhlash qobiliyatiga ega bo‘la boshlaydilar. Bu davrni
mantiqiy tafakkurni egallashga tayyorgarlik davri deyish mumkin. Katta
maktabgacha yoshdagi bolalarda mantiqiy tafakkur rivojlana boshlaydi. 6–7
yoshdagi bolalarda mantiqiy tafakkur taraqqiyotining barcha imkoniyatlari yuzaga
kelgan bo‘ladi. Birinchidan, bu yoshdagi bolalarda nutq yetarli darajada
rivojlangan, ikkinchidan, tushunchalar tarkib topa boshlagan. Bolalar obrazlardan,
16
tasavvurlardan foydalanmay, mustaqil ravishda so‘zlar orqali tafakkur qila olishlari
uchun ular voqelikdagi narsa va hodisalarning eng muhim xususiyatlarini aks
ettiradigan tushunchalarni o‘zlashtirishlari kerak. Bolalarda avval so‘zlar bilan
ifodalanadigan tasavvurlar tarkib topadi. Lekin bu tasavvurlar o‘z-o‘zidan
tushunchaga
aylanib
qolmaydi.
Tushunchalarni
tarkib
toptirishda
bu
tasavvurlardan foydalanish mumkin. Tushunchalar va ularga asoslangan mantiqiy
tafakkur shakllari bolalarning turli sohalarga doir bilim asoslarini o‘zlashtirish
jarayonida tarkib topa boshlaydi. Tushunchalarni izchil tarzda o‘zlashtirish
maktabdagi ta’lim bilan bog‘liqdir. Bolalar ma’lum darajada tushunchalarni
o‘zlashtirganlaridan so‘ng mantiqiy tafakkur qilish qobiliyatiga ega bo‘ladilar.
Bunda bolalar berilgan masalani aql bilan yecha oladigan bo‘ladilar.
Maktabgacha yosh davrining oxiri tasavvur qilishning o‘ziga xos faolligi
bilan tavsiflanadi. Dastlab bu fakat yaratuvchilik tasavvurlari bo‘ladi, ya’ni, biron-
bir ertaknamo qiyofalarni tasavvur qilishga imkon beradigan tarzda bo‘ladi,
keyinchalik esa butunlay yangi qiyofalarni yaratishga qodir bo‘lgan ijodiy
tasavvurga aylanadi. Bu bolada fantaziyani rivojlantirish uchun o‘ta muhimdir.
Bola maktabgacha yoshga yetgach, so‘z boyligining ancha ortishi bilan birga
ayrim jumlalarni grammatik jihatdan to‘g‘ri ishlata boshlaydi, so‘z zaxirasi juda
tez ortadi. Bu yoshda bolaning nutqi faqat miqdor jihatidangina ortib bormay balki
sifat jihatidan ham ancha takomillashadi. Masalan: ilk yoshdagi bolalar ancha so‘z
boyligiga ega bo‘lishlariga qaramay ayrim tovushlarni (r, l, y, sh, z kabi) yaxshi
farqlay olmaydilar va shu tufayli so‘zlarni noto‘g‘ri talaffuz etadilar.
So‘z boyliklari miqdor jihatidan maktabgacha yoshdagi bolalarning
hammasida bir xil bo‘lmaydi. maktabgacha yoshdagi bolalar so‘z zaxirasining
miqdori asosan bola tarbiyalanib o‘sayotgan oilaning madaniyatiga, ma’naviyatiga
bog‘liqdir. Bir xil oilalarda bola nutqining o‘sishi bilan maxsus ravishda
shug‘ullaniladi. Boshqa bir oilalarda esa bola nutqining o‘sishi bilan mutlaqo
shug‘ullanmaydilar. Ana shuning natijasida maktabgacha yoshdagi bolalar so‘z
zaxirasi o‘rtasida sezilarli farq yuzaga keladi. Agar ilk yoshdagi bolalarning nutqi
asosan ular ayni shu chog‘da idrok qilib turgan narsalar va harakatlar bilan bog‘liq
17
bo‘lsa, maktabgacha yoshdagi bolalarning nutqi hozir idrok qilib turgan
narsalardan tashqari ilgari idrok qilingan narsalar hamda xayoliy narsalar bilan
ham bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun bolalar katta kishilar aytib yoki o‘qib bergan
ertaklarni izchil ravishda qayta aytib bera oladilar. Bu yoshda bolalar nutqni juda
tez egallaydilar. Shuning uchun ular o‘z ona tillarining grammatik tuzilishini ham
faqat og‘zaki tarzda o‘zlashtiradilar. Bolalarning o‘z ona tillari grammatikasining
ayrim tomonlarini o‘zlashtirishlari maktab bolalarining o‘zlashtirishlaridan
batamom farq qiladi.
Bola, taxminan, 1 yoshda 8-12 ta so’zni, 2 yoshda 25-400 ta so’zni biladi.
Maktabgacha yoshida, ya’ni 3 yoshida 1200-1300 ta so’zni, 4-5 yoshida 2500-
3000 ta so’zni, 6-7 yoshida 4000-5000 ta so’zni biladi.
Maktabgacha yosh oxirida grammatika va leksikaning rivojlanishi davom
etadi, nutq ravon bo‘la boradi. So‘z boyligi ortadi, bolalar umumlashtiruvchi
otlarni ishlata boshlaydilar, sinonimlar, antonimlar va sifatlardan foydalana
boshlaydilar. Agarda bola bilan birga ko‘p o‘qilsa va muloqot qilinsa, unda bu
yoshga kelib ham monologik nutq (tushuntirishli va talqin qiluvchi, bayoniy nutq)
hamda muloqotda ishtirok eta olish mahorati yaxshi darajada shakllangan bo‘ladi.
Yozma nutq shakllana boshlaydi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda xayol bir xilda rivojlanmaydi. Agar kichik
maktabgacha yoshdagi bolalarda asosan tiklovchi xayol o‘sgan bo‘lsa, o‘rta va
katta maktabgacha yoshdagi bolalarda xayolning ijodiy turi ham o‘sa boshlagan
bo‘ladi. Bolaning maktabgacha yoshida harakat doirasining kengayishi,
bilimlarining ortishi, turli xil yangi ehtiyoj va qiziqishlarning paydo bo‘lishi unda
xayol jarayoni birmuncha tez sur’at bilan rivojlanishiga olib keladi. Shuning uchun
maktabgacha yoshdagi bolalarning xayol qilish qobiliyatlari ilk yoshidagi bolalar
xayolidan har tomonlama ustun turadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning xayoli
asosan ixtiyorsiz va tiklovchi xayol bo‘lib, ularning turli-tuman faoliyatlarida o‘sib
boradi.
Biroq shu narsa diqqatga sazovorki, agar maktabgacha yoshdagi bolalarda
xayol qilish qobiliyati bo‘lmaganda edi, ularning o‘yinlari ham xilma-xil bo‘lmas
18
edi. Demak, bolalarning xayol qilish qobiliyatlari ularni turli xil o‘yinlar o‘ynashga
undasa, o‘z navbatida o‘yin ularning xayolini o‘stiradi. Maktabgacha yoshdagi
bolalarning xayoli mashg‘ulotlarda ham o‘sib boradi. Masalan, bolalar loy
o‘ynashni, ya’ni loydan turli narsalar yasashni (shu jumladan, plastilindan ham),
qumdan turli narsalar qurishni, rasm chizishni yaxshi ko‘radilar. Bu mashg‘ulotlar,
ayniqsa, rasm chizish mashg‘uloti bolalar xayolini o‘stirishga juda katta ta’sir
ko‘rsatadi. Kichik maktabgacha yoshdagi bolalarda hali ijodiy xayolning yo‘qligi
ularning rasm chizishlarida yaqqol ko‘rinadi. Masalan, kichik maktabgacha
yoshdagi bolalarning chizgan rasmlari hamma vaqt ro‘zg‘or mavzularidan nariga
o‘tmaydi. Chunki, bu yoshdagi bolalar har kuni ko‘rib turadigan narsalari
haqidagina xayol qila oladilar. O‘rta va, xususan, katta guruh bolalarining rasm
chizishlarida ijodiy xayolning yuzaga kela boshlagani aniq ko‘rinadi. Ular rasm
chizishda faqatgina uy-ro‘zg‘or mavzulari bilan cheklanib qolmay, uzoq o‘tmish
va kelajakdagi narsalarga oid rasmlar ham chizadilar. Bu yoshdagi bolalar o‘z
o‘yinlarida va chizgan chizmalarida katta odamlarning turli-tuman faoliyatlarini
mustaqil tasvirlashga intiladilar. Bunday paytda ular faqat xayoliy tasavvur etish
yoki taqlid qilish bilan cheklanib qolmay, balki o‘zlari ijodiy ravishda yangiliklar
ham qo‘shib boradilar. Masalan, ular mazmunli o‘yin o‘ynaganlarida yangi-yangi
rollarni o‘ylab chiqaradilar. «Poyezd» yoki «vokzal» o‘yinida poyezdda yoki
vokzalda xizmat qiluvchi kishilardan tashqari yo‘lovchilarni vokzalga olib
keluvchi transport, ya’ni taksi haydovchi rollarini qo‘shadilar. Katta maktabgacha
yoshdagi bolalar o‘zlarining rasmlarida xayoliy obrazlarni (hatto orzularini) aks
ettiradilar. Shuning uchun ular ko‘pincha erkin mavzuda, o‘zlarini qiziqtirgan va
ayni chog‘dagi ehtiyojlari bilan bog‘liq bo‘lgan narsalar haqida rasm chizadilar.
Ana shunday erkin mavzuda rasm chizish jarayonida bolalarning ijodiy xayol
qilish qobiliyatlari o‘sib boradi. Maktabgacha yoshdagi bolalar xayolining
rivojlanishiga turli xil hikoya va ertaklar ham ta’sir ko‘rsatadi. Xalq turli qiziqarli,
ibratli va ta’limiy ertaklar ijod etishda maktabgacha yoshdagi bolalarni ham
unutmagan.
19
Ontogenezda 3 yoshdan 7 yoshgacha bo‘lgan davr maktabgacha yosh davri
hisoblanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasida juda tez sifat
o‘zgarishlari bo‘lishini inobatga olgan holda 3 davrga: (3-4 yosh) kichik
maktabgacha davr, (4-5 yosh) o‘rta maktabgacha davr, (6-7 yosh) katta
maktabgacha davrga ajratish mumkin. Bola rivojlanish jarayonida kishilik avlodi
tomonidan yaratilgan predmet va hodisalar olami bilan munosabatga kirishadi.
Bola insoniyat qo‘lga kiritgan barcha yutuqlarni faol ravishda o‘zlashtirib, egallab
boradi. Bunda predmetlar olamini, ular yordamida amalga oshiriladigan xatti-
harakatlarni, tilni, odamlar orasidagi munosabatlarni egallab olishi, faoliyat
motivlarining rivojlanishi, qobiliyatlarning o‘sib borishi, katta yoshli kishilarning
bevosita yordamida amalga oshirilib borilmog‘i kerak. Asosan, shu davrdan
boshlab bolaning mustaqil faoliyati kuchaya boshlaydi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarga beriladigan tarbiya, ularning murakkab
harakatlarini o‘zlashtirish, elementar gigiyena, madaniy va mehnat malakalarini
shakllantirish, nutqini rivojlantirish hamda ijtimoiy axloq va estetik didining
dastlabki kurtaklarini hosil qilishga qaratilishi lozim.
Mashhur rus pedagogi Lesgaftning fikricha, insonning maktabgacha
yoshidagi davr shunday bir bosqichki, bu davrda bolalarda xarakter xislatlarining
namunalari shakllanib, axloqiy xarakterning asoslari yuzaga keladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning ko‘zga tashlanib turuvchi xususiyatlaridan
biri, ularning harakatchanligi va taqlidchanligidir. Bola tabiatining asosiy qonunini
shunday ifodalash mumkin: bola uzluksiz faoliyat ko‘rsatishni talab qiladi, lekin u
faoliyat natijasidan emas, balki faoliyatning bir xilligi va surunkaliligidan toliqadi.
Kattalar va tengdoshlari bilan bo‘lgan munosabat orqali bola axloq
me’yorlari, kishilarni anglashi, shuningdek, ijobiy va salbiy munosabatlar bilan
tanisha boshlaydi. Maktabgacha yoshdagi bola endi o‘z gavdasini yaxshi boshqara
oladi. Uning harakati muvofiqlashtirilgan holda bo‘ladi. Bu davrda bolaning nutqi
jadal rivojlana boshlaydi, u yangiliklarni egallashga nisbatan o‘z bilganlarini
mustahkamlashga ehtiyoj sezadi, o‘zi bilgan ertagini qayta-qayta eshitish va
bundan zerikmaslik, shu davrdagi bolalarga xos xususiyatdir.
20
Maktabgacha yoshdagi bolalarning ehtiyojlari va qiziqishlari jadal ravishda
ortib boradi. 3-7 yoshli davrida bolalarning asosiy faoliyati quyidagi ketma-
ketlikda kechadi:
-predmetlarni o‘rganishi;
-individual predmetli o‘yinlar, jamoa syujetli-rolli o‘yinlar;
-individual va guruhiy ijod;
-musobaqa o‘yinlari;
-muloqot o‘yinlari;
-uy mehnati.
Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqni bir muncha to‘la o‘zlashtirganlari va
haddan tashqari harakatchanliklari tufayli ularda o‘zlariga yaqin bo‘lgan katta
odamlar va tengdoshlari bilan munosabatda bo‘lish ehtiyoji tug‘iladi. Ular tor
doiradan kengroq doiradagi munosabatlarga intila boshlaydilar. Ular endi
bog‘chadagi o‘rtoqlari va qo‘ni-qo‘shnilarning bolalari bilan ham jamoa bo‘lib
o‘ynashga harakat qiladilar.
Hamma narsani bilib olishga bo‘lgan ehtiyoj kuchayadi. Maktabgacha
yoshdagi bola tabiatiga xos bo‘lgan kuchli ehtiyojlardan yana biri, uning har
narsani yangilik sifatida ko‘rib, uni har tomonlama bilib olishga intilishidir.
Maktabgacha yoshdagi bolalar hayotida va ularning psixik jihatidan o‘sishida
qiziqishning roli kattadir, qiziqish xuddi ehtiyoj kabi, bolaning biror faoliyatga
undovchi omillardan biridir. Shuning uchun ham qiziqishni bilish jarayoni bilan
bog‘liq bo‘lgan murakkab psixik hodisa desa bo‘ladi.
Bolaning kamol topishida qiziqishning ahamiyati shundaki, bola qiziqqan
narsasini mumkin qadar chuqurroq bilishga intiladi va uzoq vaqt davomida
qiziqqan narsasi bilan shug‘ullanishdan zerikmaydi. Bu esa o‘z navbatida bolaning
diqqati hamda irodasi kabi muhim xislatlarni o‘stirishga va mustahkamlashiga
yordam beradi. 3-7 yoshli bolalarning psixik rivojlanishida badiiy-ijodiy faoliyat
turi bo‘lgan musiqaning ahamiyati ham juda kattadir. Musiqa orqali bolalar ashula
aytishga, musiqa ohangiga mos ritmik harakatlar qilishga o‘rganadilar.
| 