|
No`kis 2023 mazmuni
|
| bet | 17/55 | | Sana | 16.09.2024 | | Hajmi | 0,79 Mb. | | #271336 |
Bog'liq 3.Лекция умумий психологияBirinshiden, jeke adam qa`siyetlerinin` turaqlilig`i. Jeke adamnin` psixikaliq ha`reketleri qanshama sa`nli, o`zgeriwshen` bolg`ani menen onin` psixikaliq du`zilisi belgili da`rejede turaqli ekenligi attan aniq ko`rinedi, al bul na`rse atap aytqanda usi jeke adamnin` minez-qulqin anaw yamasa minaw jag`dayda aldin boljap ko`riniwge imkaniyat beredi.
Ekinshiden, jeke adamnin` birligi. Jeke adam bir pu`tin na`rseden ibarat boladi, onda ha`rbir qa`siyet basqalari menen tig`iz baylanisqan ha`m sonliqtan da jeke adamnin` ha`rbir qa`siyeti o`z a`hmiyetine, ko`binese jeke adamnin` basqa qa`siyetleri menen o`z-ara baylanisiwina qaray pu`tkilley ha`rqiyli a`hmiyetke iye boladi.
U`shinshiden, jeke adamnin` aktivligi. Aktivlilik do`gereke a`tiraptag`i du`n`yani bilip aliwg`a, o`zgertiwge, qayta du`ziwge, o`z-ara basinin` ta`biyatina, o`zinin` psixikaliq du`zilisin (o`zin-o`zi ta`rbiyalawdi) o`zgertiwge bag`darlang`an ko`p tu`rli ha`m ha`r ta`repleme xizmette ko`rinedi.
Jeke adam-og`ada quramali bir pu`tin na`rse boladi. Biraq mine usi quramali bir pu`tin na`rsenin` u`sh tiykarg`i ta`repin yamasa, psixologlardin` aytatug`ini siyaqli, u`sh bo`legin ajiratip shig`ariwg`a boladi.
Bul jeke adamnin` bag`darlaniwshilig`i, onin` do`gerek- a`tiraptag`i du`n`yag`a bolg`an qatnaslarinin` sistemasi. Bug`an jeke adamnin` minez-qulqinin` motivleri (jeke adamda anaw yamasa minaw minez-quliqqa, yaki xizmetke qushtarlandiratug`in sebeplerdi motivler dep ataydi), atap aytqanda onin` talaplari, sezimleri, ma`pleri jatadi.
Bul jeke adamnin` mu`mkinshilikgi, onin` xizmetinin` (atap aytqanda uqibinin`) tabisli bolip shig`iwinin` aldin ala psixologiyaliq sha`rtleri.
Jeke adamnin` minez-qulqinin` stili, psixologiyaliq o`zgeshelikleri (temperamenti ha`m xarakteri) boladi. Basqasha etip aytqanda, jeke adam qanday ha`reket etetug`ini ha`m ol nege basqasha emes, al usilayinsha ha`reket etetug`ini menen sipatlanadi.
Jeke shaxstin` en` a`hmiyetli sipatlamalarinin` biri-o`zin, o`z is-ha`reketin bahalaw, topardag`i o`z ornin ha`m topardin` basqa ag`zalarina o`z qatnasin na`zerde tutatug`in-o`zine baha beriw. Adamnin` jedelligi ha`m o`zin jetilistiriwge umtiliwi usig`an baylanisli. Ol adamnin` o`z-o`zine talabinan ja`miyetlik talapta ko`rinetug`in sirtqi bahanin` a`ste-aqirin interiorizatsiyasi joli menen rawajlanadi.
Qatnasqa talap balalarda basqishpa-basqish rawajlanadi. Da`slep-bul u`lkenler ta`repinen diqqatqa umtiliw, son`-olar menen birge islesiwge, keyin ala bala olar menen bir na`rselerdi birgelikte islegisi kelip qalmastan, olardin` hu`rmetin sezgisi keledi, ha`m son` bir birin tu`siniwge za`ru`rlik payda boladi. Balanin` ata-anasi menen qanday qatnas ornatatug`inlig`i, bul qatnasta onin` orni qanday bolatug`inlig`inan onin` o`zine bolg`an qatnasi baylanisli. Ata-analar sebepsiz o`z balasinin` real ha`m oylap tabilg`an jetiskenliklerin maqtanish etiwi balada ko`terin`ki umtiliwshiliq da`rejesinin` qa`liplesiwine alip keledi. Sonin` menen birge ata-ananin` balasinin` mu`mkinshiliklerine isenbewi, balanin` negatizmin bastirip taslaw balada o`z a`zziligin, jetilispegenligin seziwge alip keledi.
O`zine unamli baha beriwdi rawajlandiriw ushin, bala ha`zirgi waqitta qanday, jaqsi yamasa jaman (bu`gin qazan-tabaq juwdi ma yamasa kesani sindirip qoydi ma) ekenliginen qattiy na`zer muhabbat penen qorshalg`an boliwi kerek. Ba`rha ata-ana muhabbatin seziw balada jeke bahalilig`i sezimin payda etedi, bunda ata-ana onin` konkret bir is-ha`reketlerine haq niyetli bahasin beriwdi toqtatpaydi. Biraq ata-ana xosh ko`rmeytug`in qilig`in balag`a berilgen uliwma baha menen baylanistiriwi kerek emes. Misali, eger bala o`tirik so`ylese oni jazalaw kerek, biraq og`an aldawiqshisan` dep aytiwdin` keregi joq. Ata-analardin` aytqan negativ ga`pi balanin` sanasinda bekkemlenedi ha`m o`zine baha beriwdi o`zgertedi.
Kishi mektep jasindag`i balalarda o`zine baha beriw a`tiraptag`ilardin` pikir ha`m bahalarina tiykarlanadi ha`m kritikaliq analizsiz, tayar tu`rinde qabillanadi. Bunday sirtqi ta`sirler o`spirimlik jasina shekem ju`da` a`hmiyetli.
O`zin unamli bahalawshi o`spirimlerdin` tayarbiyalang`an shan`araqtag`a avmosferani u`yrengende, bunda bala menen ata-anasi arasinda tig`iz baylanis bar ekenligi aniqlang`an. Ata-analar balalarinin` mashqalalarina teren` qizig`iwshiliq bildirgen, olardin` sheshiwinde qatnasqan ha`m o`z balalarin tek g`ana qizig`iwshiliq ha`m bawirmanliqqa emes, al hu`rmetke ilayiqli dep esaplaytug`inlig`in ko`rsetken. Ata-ananin` bunday qatnasi balani o`zin unamli dep ko`riwge iytermelegen dep shamalaw mu`mkin.
Balalar, a`dette mektepke unamli qatnas penen keledi. Waqittin` o`tiwi menen, uqiplilig`i az yamasa a`zzi tayarlang`an balalarda jaman baha aliw siyaqli ashshi ta`jiriybe toplanadi, sonda motivatsiya o`zgeredi-mektep ha`m oqiwg`a qatnas keri boladi, unamsizg`a aylanadi, oqiwdag`i o`sip baratirg`an qiyinshiliqlar o`zine beriletug`in bahani da to`menletedi.
O`zin bahalawdin` to`menlewinin` aldin aliw ushin N.A.Menchinskaya to`men oqiytug`in balalar kishkene balalarg`a oqitiwshiliq qiliwin maqsetke muwapiq dep esaplaydi. Sonda balada bilim aliwdag`i kemshilikleri toliqtiriw niyeti payda boladi, al bul tarawdag`i tabis onin` o`zin bahalawinin` normallasiwina ta`sir etedi. O`zin adekvat bahalawdin` buziliwi mektepke bariwg`a jaqsi tayarliq ko`rgen balalarda da boladi. Ko`rilgen jaqsi tayarliq penen bala kishi klasslarda qiynalmastan jaqsi bahalarg`a oqiydi. An`sat tabisqa erisiw arqali ol ba`rha maqtawg`a esitiwge u`yrenip, umtiliwshiliqtin` joqari da`rejesi ha`m o`zin joqari bahalaw payda boladi. Joqari klasslarg`a o`tken son`, bul oqiwshilar, miynet uqiplarina iye bolmag`anlig`i sebepli o`z joldaslarinan u`stinligin jog`alta baslaydi, ha`m aqibetinde olardin` o`zin bahalawi birden tu`sip ketedi.
O`zin duris bahalawdin` qa`liplesiwinin` maqsetinin` g`a`rezliligine diqqat awdariw kerek. Amerikali psixologlar Rozental` ha`m Yakobson eksperiment qoydi-oqiw jilinin` basinda ayirim oqiwshilardan (G`kesh gu`llewshiG`) u`lken tabislardi tek jil aqirina barip ku`tiw mu`mkin dep ustazlardi isendirdi. Haqiyqattan da, G`kesh gu`llewshiG` dep belgilengen oqiwshilar tosattan alg`a shig`ip aldi. Bul eksperimentten keyin o`tkerilgen tekseriwdin` ko`rsetiwinshe, G`kesh gu`llewshiG` oqiwshilar o`z tabislarin basqa balalarg`a salistirg`anda haqiyqattan da jaqsilag`an. Bunday jaqsilawlar bir qansha da`rejege shekem ustazlardin` ku`tiwi menen belgilendi, olar o`zleri bilmegen halda, G`kesh gu`llewshiG`lerge qatnasta belgili bir ko`rsetpeni a`melge asirg`an, buni olar qarim-qatnasta, ju`zinin`, dawis toninin`, manerasinin` ayiriqsha ko`rinislerinde, uliwma oqiwshig`a unamli qatnasin bildiriwshi barliq na`rsede bildirgen. Misali, eger ustaz oqiwshinin` joqari intellektual potentsialg`a iye ekenligin sezse, onnan juwapti ko`bireke, maqullawshi ju`z benen ku`tedi. Bunday eksperimentlerdi analizlewden ma`lim boliwinsha, eger ustaz oqiwshi menen qatnasta shidamsizliq etse, biypa`rwa tin`lasa, balada o`zin bahalawdin` pa`seyiwine ha`m u`lgeriwinin` real to`menlewine alip keledi eken.
Balanin` o`zine baha beriwinde u`lgeriwshiligi u`lken rol` atqaradi. Jaman oqiytug`in balalarda klasslaslari menen qatnasinin` buziliwi ha`m minez-qulqinin` deformatsiyasi baqlanadi. Olardin` ayirimlari, o`zlerine biypa`rwaliqti sezse de bar ku`shi menen balalarg`a umtiladi, olardin` diqqatin o`zine qaratqisi keledi. Biraq to`men oqiytug`in balalardin` ko`pshiligi passiv pozitsiyani iyeleydi, jalg`izliq sezedi. Bunday balalar indemes, konfliktli bolip, mektepten tisqaridan qatnas izleydi.
O`spirimnin` tek bir ha`reketine berilgen ha`tteki en` jaman bahada onin` zeynine onshelli awir tiymeydi, o`ytkeni onin` o`z bahalawina qatnasi joq. Bul onin` jeke shaxsinin` kemsitiliwi sipatinda qabillanbaydi. Biraq oni uliwma bahalawda ha`tteki jen`il kritikanin` o`zi balani awir jaraqatlaydi, o`ytkeni bul unamsiz qatnas sipatinda qabillanadi.
Umtiliwshiliq da`rejesi ne ushin adam tabistan son` quwanbaytug`inlig`i ha`m sa`tsizliklerden son` qapa bolmaytug`inlig`in tu`siniw mu`mkinshiligin beredi. Bunday tan` qalarliq reaktsiya usi waqitta bar bolg`an umtiliwshiliq da`rejesi menen tu`sindiriledi. Eger u`lken tabislarg`a niyiet etilgen bolsa quwaniwdin` keregi joq, al eger tabis ku`tilmegen bolsa onda qapa boliwg`a da sebep joq.
Umtiliwshiliq da`rejesi adamnin` o`z uqiplarina baylanisli ha`m belgili bir reputatsiyani jen`ip aliwg`a, o`zi ushin a`hmiyetli bolg`an adamlar toparinda hu`rmetke erisiwge umtiliwda ko`rinedi. Bug`an ya ja`miyet ushin paydali ha`reketler-do`retiwshilik ha`m miynette ayriqsha jetiskenlikler-yamasa bul tarawda hesh qanday ku`sh jumsamastan-kiyiniw, shash tu`rmegi, minez-quliq stilindegi ekstravagantliq penen erisiw mu`mkin.
O`zin hu`rmetlew da`rejesi tabis ha`m umtiliwshiliq da`rejesinin` o`z-ara qatnasina baylanisli. Umtiliwshiliq qanshelli joqari bolsa, adam o`zin qanaatlang`an seziwi ushin tabislar da sonshelli joqari boliwi kerek. A`dette, o`zin pa`s ha`m adekvat bahalawshi adamlarda o`z is-ha`reketleri na`tiyjelerinen uzaq waqit qanaatlanbaw, onin` na`tiyjeliligin pa`seytedi.
Umtiliwshiliqtin` joqari biraq ju`da` ba`lent bolmag`an da`rejesi adamnin` minez-qulqina unamli ta`sir etedi. O`ytkeni ol uzaq waqit dawam etiwshi sa`tsizlik ha`m o`zin ta`n aliwdin` bolmawini qarsi tura alatug`in o`z mu`mkinshiliklerine teren` isenim, o`zine isenimdi beredi. (Bunnan keyin G`o`zin hu`rmetlewG` ha`m G`o`zin bahalawG` terminleri sinonim sipatinda qollaniladi).
Xizmet haqqinda tu`sinik. O`tken bapta insan o`z talaplarin qàíaatlanäûðûw maqsetinde jedellik ko`rsetedi dep aytqan edik. Biraq bul qanaatlaniw barliq waqittada tek o`zlerinin` organikaliq talaplarinin` tikkeley ta`siri astinda ha`reket etiwshi haywanlardag`i siyaqli, tikkeley xarakterge iye emes. Insanda bolsa, ha`tteki awqatqa bolg`an talap siyaqli ta`biyiy talap ta adamzat ta`repinen ta`rbiyalap shig`ilg`an, ja`miyetlik ta`jiriybe ta`sirinde a`melge asiriladi.
|
| |
