jinslarining
ichki
ishqalanish
burchagiga
p
bog’liq.
Tog’
jinsining
yumshatilganlik darajasi yumshatilganlik koeffitsiyenti
kp bilan xarakterlanadi,
bu koeffitsiyent yumshatilgan tog’ jinsi hajmining massivda egallaydigan
hajmiga nisbati bilan aniqlanadi.
B og’lanuvchanlik darajasi bo’yicha maydalangan tog’ jinslari uchta
kategoriyaga b o ’linadi.
1.
Sochiluvchan
yumshatilgan tog’
jinslari (kp =1.4+1.65), b o ’laklar
orasidagi ko’plab havo oraliqlari mavjudligi bilan xarakterlanadi (alohida
b o ’laklam ing qisilishi va ular orasidagi ulanish bo’lishi mumkin). Ular
to ’kilishga va aniq k o ’ringan burchaklar hosil qilishga moyil.
2.
B og’langan-sochiluvchan tog’ jinslari (/^=1.2+13), alohida bloklar va
bo’laklar orasidagi k o ’p b o ’lmagan havo bo’shliqlarining mavjudligi bilan
xarakterlanadi (bo’laklar o ’zaro siqilgan va ular orasida bog’langanlik va aloqa
bo’laklardagi tabiiy buzilishlar b o ’yicha saqlangan). Bunday tog’ jinslarining
to’kilgan holati aniq k o ’ringan konturlarga ega bo’lmaydi.
3.
B og’langan-yumshatilgan tog’ jinslari (*p =1.03+1.05), to’liq bo’lmagan
o ’zaro alohida ajratilmagan holida ko’rsatilgan.
Bunda massivning tabiiy
yoriqliligi shu o ’rinda oshadi, lekin bloklar orasidagi aloqa katta darajada
saqlanmaydi. T o’kilma e s a tik burchakli bo’ladi.
T og’ jinslarining b o ’lakliligi bo’laklaming aniq holdagi o’rtacha kattaligi
bilan aniqlanishi mumkin
dcp. Yumshatilgan tog’ jinslari bo’lakliligi bo’yicha
beshta kategoriyalarga b o ’linadi.
1.
Juda m ayda yumshatilgan tog’
jinslari
< 1
0
c m
(eng katta bo’laklar
o ’lchami 40-60sm b o ’ladi).
2.
M ayda yumshatilgan tog’ jinslari
dv = 15-25cm (eng katta bo’laklar
o ’lchami 60-100sm b o ’ladi).
3.
O ’rtacha yum shatilgan tog’ jinslari
dv = 25-35c«(eng katta bo’laklar
o ’lchami 100-140sm b o ’ladi).
41
4.
Yirik yum shatilgan tog’ jinslari
dv = 4 0 - 60cM(eng katta b o ’laklar o ’lchami
150-200sm b o ’ladi).
5.
Juda yirik yumshatilgan to g ’ jinslari
= 7 0 -9 (Ь и (eng katta b o ’laklar
o ’lchami 250-300sm bo ’ladi).
Portlatilgan to g ’ jinslari portlatish holati va potlatishdan keyin konning
holatiga k o ’ra bog’langan, bog’langan-sochiluvchan va sochiluvchan b o ’lishi
mumkin. Q azib olishning texnologik shartlari b o ’yicha ruxsat etilgandan yuqori
o ’lchamga ega b o ’lgan bo ’laklar
nogabarit deyiladi. Nogabarit bo ’laklar
q o ’shim cha maydalanishni talab qiladi.
Zich to g ' jin sla ri 5-20 M Pa oraliqda bir o ’qli siqilishda mustahkamlik
chegarasi bo ’yicha xarakterlanadi. Bu yerga qattiq gillar, o ’rtacha
zichlikdagi
qo ’n g ’ir va tosh k o ’mirlar va boshqalar kiradi. U lar massivda pog’onalar 10-
20m balandligida 60-70 darajada qiyalik burchagini saqlaydi. Ulami
2
0.3-0 4МПа kuch bilan odindan maydalam asdan kon mashinalari yordamida
qazib olish mumkin.
Yumshoq to g ’ jin sla ri 1-5 M Pa oraliqda bir o ’qli siqilishga turg’unlik
darajasi mavjud va qum gil, supesa, suglinka, yum shoq k o ’mirlar
va boshqa
k o ’rinishida b o ’ladi. 0.2-0.3M Pa qazish holatida ular dastlabki yum shatishsiz
qazib olinadi va pog’onalar balandligi 7 -15m b o ’lganda 50-60 gradus ostida
burchaklar hosil qilishi mumkin.
Sochiluvchan to g ’ jinslari bir turli qum lar ko ’rinishida bo ’ladi, ulam ing
qiyalik burchagi uyulmalarda ichki ishqalanish burchagi
/0
=
19+37'
dan
oshmaydi. Ular 0.03-0.05 M Pa bosim bilan qazib olinadi.
V.V.Rjevskiy tog’ jinslarining yum shatishga qarshiligini tog’ jinslarining
yum shatilish qiyinchiligi k o ’rsatkichi bilan baholashni taklif qiladi va u
quyidagi formula bilan aniqlanadi:
77, = 5 • 10-*(o-„ +
a ^
) * „ + 5 lO '1 ■
r (2 .1 )
Bunda:
kv - tog’ jinslarining yoriqliligini hisobga oluvchi koeffitsiyent;
v - tabiiy holatdagi tog’ jinslarining zichligi,
г / с м 3;
42
<т „ ,
-
tog’ jinslarining mos ravishda siqilish, siljish, cho’zilishga
b o ’lgan qarshilik chegarasi, Pa.
Yumshatilish qiyinchiligi bo’yicha tog’ jinslari beshta sinfga bo’linadi. Наг
bir s in f beshta kategoriyani o ’z ichiga oladi.
I sin f - 1 dan 5-kategoriyagacha bo’lgan yarim qoyali, zich va bog’langan
yum shoq tog’ jinslari
( Пр = 1+5).
II sin f - 6 dan 10-kategoriyagacha bo’lgan oson yumshatiladigan qoyali tog’
jinslari
( П р = 5.1+10).
III sin f - 10.1 dan 15-kategoriyagacha bo’lgan o ’rtacha qiyinchilikda
yum shatiluvchi qoyali tog’ jinslari
( Пр =10.1+15).
IV sin f - 16 dan 20-kategoriyagacha bo’lgan
qiyin yumshatiluvchi qoyali
tog’ jinslari (/7^ = 15.1+20).
V s in f - 21 dan 25-kategoriyagacha bo’lgan juda qiyin yumshatiladigan
qoyali to g ’ jinslari (Я р =20.1+25).
К а т
uchraydigan
#„> 2 5
ko’rsatkichli tog’ jinslari kategoriyadan
tashqarisiga kiradi.
