qazishning solishtirm a kuchi yumshoq va zich tog’ jinslari uchun 5-5,5 martaga,
qo’n g ’ir k o ’m irlar uchun 3-3.5 martaga oshadi. Muzlagan to g ’
jinslarining
qattiqligi yarim qoyali tog’ jinslarining qattiqligiga mos keladi. Tajribaga ko’ra,
4
m 3
hajm ga ega karyer mexanik kuraklar 0.5-0.6 m qalinlikdagi muzlagan tog’
jinslarini dastlabki tayyorlashsiz qazib olish mumkin. K o’p hollarda buldozer,
skreper va zanjirli k o ’p cho’michli ekskavatorlar bilan muzlagan tog’ jinslarini
tayyorlashsiz qazib olish mumkin emas yoki ratsional emas. T og’ jinslarini
muzlashdan him oya qilish uchun yuqori qatlamni boronalash, haydash va
issiqlashtirish q o ’llaniladi, qorli yoki sun’iy
muz-havo qoplami yaratiladi,
maxsus yopqichlar tayyorlanadi. Haydash, yumshatish va boronalash yuqori
qatlam ning havo b o ’shliqlarini hosil qilish evaziga issiqlik o ’tkazishini ju d a
kamaytiradi. Haydash va yumshatish maxsus pluglar bilan, 40-50 sm
chuqurlikkacha yum shatgichlar bilan am alga oshiriladi, boronlash esa - 20 sm
chuqurlikkacha am alga oshiriladi. Qomi ushlab qolish qor qoplamalarini hosil
qilish yoki qor ushlab qoladigan uskunalam i o ’m atish orqali am alga oshiriladi.
Yuqori qatlam ni muzlashdan himoya qilish uchun issiqliq
saqlash materiallari
sifatida m oh, y o g ’och qirindisi, mineral vatalar q o ’llaniladi. Osilmalar va
issiqlik hosil qilgichlam i o ’m atish gil yoki g ’isht konlari va keramika
zavodlarida q o ’llanilm oqda.
T og’ jinslarini
eritish bug’, suv, chuqur yoki yuqori elektr isitgich, yuza
qismini kuydirish va boshqalar bilan am alga oshiriladi.
Chuqur elektr isitgich
yordam ida eritishda elektrodlar 0.5-0.7 m oraliqda muzlash chuqurligiga qarab
burg’ulangan shpurlarga joylashtiriladi. Elektr zanjiri erigan tog’ jinsida
tutashish hosil qiladi va uni erishi pastdan yuqoriga qarab am alga oshadi. 1
m
3
tog’ jinsini eritish uchun 8-10 kVt/s elektr energiyasi sarflanadi. Yuzaviy elektr
isitgich yordam ida eritishda elektroddan qatorlar yoki
metal setkalar
q o ’rinishida m aydonning ustiga joylashtirilib eritiladi. Tok bilan ta’minlanish
yuqori chastotali generatordan am alga oshiriladi.
Bug" bilan eritish uchun 19-22 mm diam etrga va 1.5-3 m uzunlikka ega
b o ’lgan quvurlar ishlatiladi, ular shpurlarga joylashtiriladi (shpurlar orasidagi
44
m asofa 2-2.5 m). 24-27 kg bug’ sarflab, 1 V to g ’ jinsini eritish vaqti 4-6 soatni
tashkil qiladi. Huddi shu usulda sovuq va issiq suv orqali eritish amalga
oshiriladi. Suv yoki bug’ bilan eritish (gidro eritish va bug’li eritish) ko’p yillik
muzlagan tog’ jinslarini eritishda ishlatiladi.
Y uza qismini kuydirish orqali eritish ko’mir, torf yoki o ’tinlami muzlagan
to g ’ jinslari yuzasida yondirishga asoslangan. 1
m
3 tog’
jinsini eritish uchun
o ’rtacha hisobda 30-60 kg ko’mir, 120-140 kg torf va 0.14-0.17V o’tin
sarflanadi. Yuza qismini kuydirishda gil tuproqlaming uncha katta bo’lmagan
hajmida ishlatiladi.
T og’ jinslarini tayyorlashning
gidravlik usuli tog’ jinslarining suv va
eritmalami o ’tkazish qobiliyatiga asoslangan. Shu o’rinda tog’ jinslari
qattiqligining pasayishi suvning o ’tishida alohida bo’laklaming o ’zaro
bog’lanish kuchining kamayishi va ularni bog’lovchi sementning yuvilishida
namoyon bo ’ladi. Gidravlik yumshatish gidromexanizatsiya usulida zich gil
tuproqlami qazib olishda qo’llaniladi.
T og’ jinslarini mexanik yumshatish maxsus
yumshatgichlar bilan amalga
oshiriladi (2.13 bo’lim).
Portlatib yumshatish tog’ jinslarini massivdan ajratish va belgilangan
b o ’lakkacha maydalashga asoslangan. Portlatib yumshatish yarim qoyali tog’
jinslarini qazib olishga tayyorlashda keng tarqalgan. Bu usul qoyali tog’
jinslarini qazib olishga tayyorlashda yagona usul hisoblanadi.
