Karyem ing ish olib boriladigan bortining qiyalik burchagi 10-20° oralig’ida
b o ’ladi. Vaqt ichida bortning qiyalik burchagining vaqt b o ’yicha o ’zgarishi
karyer tugal konturida qoplovchi to g ’ jinsi hajmining o ’zgarishiga ta’sir
qilmaydi, biroq, u qoplovchi to g ’ jinsining joriy hajmining o ’zgarishiga ta’sir
qiladi, bu esa o ’z o ’m ida uzoq vaqt davom ida yillik qoplovchi to g ’ jinsi
hajmini
taqsimlashga yordam beradi.
5.
Foydali qazilm alar zaxirasi mumkin b o ’lgan qazib olish masshtabi,
karyeming amal qilish muddali va qazib olishning iqtisodiy ko ’rsatkichlari bilan
aniqlanadi. Razvedka qilingan kon konturidagi foydali qazilm a zaxiralari
geologik zaxira deyiladi. Foydali qazilm alam ing geologik
zaxiralari uning xalq
xo ’jaligi kerakliligiga k o ’ra balansli va balansdan tashqari turlarga b o ’linadi.
Balans zaxiralari deb ulami qazib olishning hozirgi vaqtda konditsiya talablarini
qanoatlantiruvchi ekanligi tushuniladi. Ulami qazib olish iqtisodiy jihatdan
maqsadga muvofiq b o ’ladi.
Balansdan tashqari zaxiralar deganda, ayni vaqtda
qazib
olish kam m iqdorda, kon uyumining kam quvvatida va ekspluatatsiya
qilishning murakkab sharoitlari natijasida iqtisodiy jihatdan muvofiq b o ’lgan
zaxiralar tushuniladi.
Sanoat zaxiralari - bu karyem ing amal qilish m uddatida yer q a ’ridan qazib
olinishi kerak b o ’lgan balans zaxiralarining qismidir. K aryem ing sanoat
zaxiralari balans zaxiralaridan loyihaviy y o ’qotilishlami ajratib tashlagan holda
aniqlanadi. Loyihaviy yo ’qotilish - yer qa'riga qaytarib joylashtirilm aydigan
qilib loyihalangan balans zaxiraning bir qismidir. Karyerlarda yo ’qotilishlar 3-
10% ni tashkil qiladi. K aryer qurilish davrida yer q a’ridan
qazib olingan sanoat
zaxiralarining bir qismi
yo 'ld o sh qazib olish deyiladi,
sanoat zaxiralari va
yo ’ldosh qazib olishlar orasidan farq
ekspluatatsion zaxiralar deyiladi (1.11-
rasm.).
Karyer konturlarida foydali qazilm alar zaxirasi (
мг) quyidagi formula bilan
aniqlanadi:
•
nisbatan doimiy qalinlikdagi gorizontal konlami qazib olishda:
24
V = S h + - PhlctgP, + i
xhlctg2/),
2
3
•
nisbatan doimiy qalinlikdagi qiya va tik qiya konlarni qazib olishda:
K - n M H . - W - f t + S J L ,
(1.22)
Bunda, А,- nanoslar qalinligi, m;
5,,52- (1.13) formuladagi kabi;
•
loyiha va qirqimdagi murakkab va doimiy bo’lmagan
tuzilishga ega qiya
va tik qiya konlami qazib olishda:
О-23)
Bunda,
S0,S„ ... ,S„- parallel ko’ndalang kesimdagi (gorizontal) konlaming
maydonlari,
m
2;
Vi« A-j» —
Л •" 4 ° ’shni kesishmalar orasidagi masofa, m.
6.
Bir necha holatlarda qoplovchi tog’ jinsi hajmi ko’p holatlarda foydali
qazilma hajmidan ko’p bo ’ladi va bu ko’rsatkich konlami ochiq usulda qazib
olishning texnik-iqtisodiy jihatdan muvofiqligini ko’rsatadi.
Karyer konturida
qoplovchi tog’ jinsi hajmi quyidagicha aniqlanadi:
K = K - K
1. 1 1 . - r a s m . F o y d a l i q a z i l m a z a x i r a l a r i k l a s s i f i k a s t i y a s i
25
7.
Karyem ing yyer yuzasi b o ’yicha kaiyyer osti o ’lchamlari, uning
chuqurligi va bortlarining qiyalik burchaklariga bog’liq. Karyem ing yyer
yuzasidagi o ’lchamlari analitik formulalar yordam ida (yyer yuzasining tekis
maydoni da) yoki grafik formulalar bilan aniqlanadi. K aryem ing o ’zgaruvchan
N
chuqurligi bo ’yicha karyerdagi kon m assasining birinchi
keltirib chiqarilgan
hajmiy qiymati, balki qirqim maydonini ( л 2) ham k o ’rsatadi:
= 5 +
PHc‘80v + * H 2ctg2pv (1.25)
dn
(1.25) tenglam asiga karyer chuqurligini q o ’yib, karyer maydonining yyer
yuzasidagi kattaligini aniqlash formulasiga ega b o ’lamiz.
K aryem ing yyer yuzasi bo ’yicha tugal chegarasidagi uzunligi L (m) va
kengligi B, (m) quyidagi formula bilan aniqlanadi:
L'=Lj+2H'Ctgfr
B '= B d+2H'Ctgf}'
