m
’
ni tashkil qiladi, L„„=100m b o ’lganda esa bu
k o ’rsatkich 200-350
мг
orasida b o ’ladi.
Rejalashtirish ishlarida buldozem ing soatlik unumdorligi ( V ) qyidagi
formula bilan aniqlanadi:
bunda, /.„ - rejalashtirish maydoni kengligi, m;
bm -
buldozem ing bir o ’tisha rejalashtirish y o ’li kengligi, m;
a=0.3-0.4 - yo’lning tusilish kengligi, m;
nv
- bitta y o ’ldan buldozerlam ing o ’tishi soni;
v „ -
rejalashtirishda beldozem ing harakatlanish tezligi (birinchi uzatm ada
v„
=0.3-0.7) m/s;
/„„,=8-12 - har b ir o ’tishda buldozem ing qaytish vaqti.
G ’idlirakli skreper - o ’zi yurar yoki tortgichga ulaniladigan agregatdir, u to g ’
jinsini tashishga, qazishga va tashishga xizmat qiladi. Skrepeming ishchi a ’zosi
bu cho’michdir, u oldingi qism da tog’ jinsini kesish uchun m o’ljallangan
kesuvchi qin m avjud. Skrepem ing cho’michi teleskopli yoki greyferli b o ’ladi.
B o’shatish turiga b o ’yicha cho’m ichlar erkin, ta ’sir oqibatida va yarim ta ’sirli
b o ’shatiladigan ch o ’m ichlar mavjud. Erkin b o ’shatishda cho’mich o ’z o g ’irligi
oqibatida oldinga yoki orqaga ag’dariladi. T a’sir oqibatida b o ’shatish
cho’michning orqa qism i to g ’ jinsini siljitishi bilan amalga oshadi. Yarim ta ’sirli
cho’mich bir vaqtda cho’michning ag ’darilishi va biroz ta ’sir kuchi bilan
b o ’shatish am alga oshiriladi.
Skreperlar bir o ’qli va ikki o ’qli bo ’ladi. Boshqarish turi b o ’yicha skreperlar
gidravlik va m exanik (kanatli) boshqaruvchi bo’ladi.
118
Ochiq kon ishlari uchun foydalanish maqul bo’lgan skreperlar bu o ’zi yurar
kuchli va yarimtirkamali hisoblanadi, ular katta tezlikka (yuksiz 40-60 km/s va
yuk bilan 20-30km/s) va harakatchanlikka ega ikki o ’qli g ’ildirakli tortgichlar
asosida yaratilgan. Zanjirli tortgichlarga ega skreperlar faqat yomon yo’l
holatlarida v a tashishning kichik masofalarida ishlatiladi (300m gacha).
Skreperlar ochish va qazib olish ishlarini bajarishda, transheyalar o ’tish va
tashlanmalar hosil qilishda, plastlami foydali qazilmalardan tozalashda,
tekultivastiya ishlarini bajarishda va turli yordamchi ishlarda ishlatiladi.
Skreperlar asosan yumshoq tog’ jinslarida qo’llaniladi. Oxirgi yillarda kuchli
skreperlar
kichik
maydalangan
qoyasimon
tog’
jinslarini
ishlashda
q o ’llanilmoqda. O g’ir holatlarda skreperlarni yuklash buldozer itargich bilan
am alga oshiriladi.
T og’ jinsini skreper bilan qazib olish quyidagicha amalga oshiriladi.
Skrepeming zaboyga yaqinlashishida cho’mich tushurilib oldingi bo’shliq
ochiladi. Skrepeming zaboyda harakatlanishi davomida kesgich bilan tog’
jinsini kesadi, qatlamsimon tog’ jinsi qalinligi yumshoq tog’ jinslarida 0.2-0.3m,
zich to g ’ jinslarida va yaxshi maydalangan tog’ jinslarida 0.1-0.15m ni tashkil
qiladi. T o ’ldirilgandan keyin cho’mich ko’tariladi, oldingi bo’shliq yopiladi va
skreper
bo ’shatish joyiga qarab harakatlanadi.
A g’darmada cho’mich
tushuriladi, oldingi yopqich ko’tariladi va orqa devor cho’michga qarab
harakatlanadi va tog’ jinsi bo’shatiladi. B o’shatishdan keyin cho’mich
k o ’tariladi, yopqich yopiladi va orqa devor o ’z holatiga qaytadi. Shu holatda
skreper zaboyga qaytadi vajarayonni takrorlaydi.
T og’ jinsini skreper bilan qazib olish gorizontal qatlamlar (cho’michni
gorizontal maydonda to’ldirishda) va qiya qatlamlar (asosan transheyalar
o ’tishda) bilan cho’michni qiya maydonda to’ldirib qiyalikka harakatlanishi
bilan am alga oshiriladi. Oxirgi holatda cho’michni bo’shatish vaqti 20-30% ga
kamayadi, bu kesiladigan qatlamning qalinligida amalga oshadi. Zaboyning
qiyalik burchagi 10-20“ da o’zgaradi. Qiya zaboyning uzunligi (m) quyidagi
formula bilan aniqlanadi:
119
«* J
l, = Eka /(b,hJ
(3.21)
bunda, E-skreper cho’michining hajmi,
м
3;
ka -
skreperlash(ekskavastiya) koeffitsiyenti;
b,
- cho’michning kesish asbobi kengligi, m;
h„
- skreper tomonidan kesiladigan qatlam kengligi, m.
Skreperlash koeffitsiyenti cho’mich to ’ldirilganligi *„, koeffitsiyentining (
* „ = 1, 1+ 1,4 ) cho’michda to g ’ jinsi maydalanganligi *„, koeffitsiyenti bilan
aniqlanadi.
S krepem ing
soatlik
texnik
unumdorligi
(.и3)
tog’
jinsining
xususiyatlari,cho’mich hajmi, tashish tezligi va masofasi bilan aniqlanadi:
Л— =«>
E J T 4P
(3.22)
bunda,
T4 p
- skrepem ing ish jarayoni davom iyligi, daq;
T
V
,
»
( 3- 23)
/„=0 ,^7- 1,5 - cho’michni to ’ldirish davom iyligi, daq;
,
tdn-
skrepeming mos ravishda yuk bilan va yuksiz harakatlanish
davom iyligi, daq;
=0 .3-1 - b o ’shatish davom iyligi, daq;
/ = 1- 1.5
-
qo’yimcha
ishlar
davomiyligi
(qayirilish,
uzatmalami
o ’zgartirish), daq;
1,- skrepening yuk bilan harakatlanish masofasi, m;
уд=6-50 - skrepeming yuk bilan harakatlanish tezligi, m/daq;
1, - skrepem ing yuksiz harakatlanish m asofasi, m;
v„=10-80 - skrepeming yuksiz harakatlanish tezligi, m/daq.
G ’ildirakli skrepeming almashinuv ekspluatastion unumdorligi quyidagi
form ula bilan aniqlanadi:
120
n ^ - W E T J ^ K J T "
(3.24)
bunda,
T ^-
almashinuv davomiyligi, soat;
=0.7-0.85 - skrepemi vaqtda foydalanish koeffitsiyenti.
G ’ildirakli
skreperlar boshqa mashinalardan tuzilishining oddiyligi,
xavfsizligi, uncha katta bo ’lmagan og’illigi va narhi bilan farq qiladi.
Kuchli g ’ildirakli skreperlaming unumdorligi tashish masofasiga bog’liq
bo ’ladi. 15
м
3 cho’mich hajmiga ega skreperlaming almashinuv unumdorligi
200m tashish masofasida 1000-1500 ,w3ni tashkil qiladi ( 1000m ga tashishda
300 A«3ga kamayadi).
Bir cho’michli yuklagichda qisqa o ’qli o ’zi yurar shassi, uni oxirida sharnir
yordamida cho’mich qotirilgan bo’ladi. Tog’ jinsini qazish o ’qning tushurilgan
holatida harakatlanish mexanizmi yoki to’xtatilgan harakat mexanizmida
gidravlik bosim bilan amalga oshiriladi. Cho’michni to’ldirishdan keyin
yuklagichning cho’michi ozroq ko’ratiladi va yuklagich bo’shatish joyiga qarab
harakatlanadi. Yuklash oldingi, orqa va yon tomondan bo’lishi mumkin.
Yuklagichlar qaytadigan, qaytmaydigan (yuklashda cho’mich qaytmaydi) va
yarim qaytadigan bo’ladi. Yuklagichlar pnevmog’ildirakli va zanjirli harakatda
bo ’ladi, ular ham avtosamosvallami yuklashga xizmat qilishda va o’zi
harakatlanadigan transport vositalari sifatida bo’lgani uchun yaxshi tezlikka ega.
Ulam ing qoplovli yo’llardan harakatlanish tezligi mos ravishda yuk bilan va
yuksiz holda 25 va 45km/soatni tashkil qiladi, karyer yo’llarida esa tezligi 10-15
km/soatni tashkil qiladi. Zanjirli harakatdagi yuklagichlar transport vositalarini
yuklashga xizmat qiladi, transport vositalari zaboydan 10-15m uzoqlikda
joylashadi.
Yuklagichlar dizel, dizel-elektrik va dizel gidravlik boshqaruvga ega bo’lishi
mumkin. tortish kuchiga ko’ra yuklagichlar kichik quvvatli (75 kVt gacha),
o ’rtacha (75-150 kVt gacha) va katta quvvatli (150 kVt dan yuqori) bo’ladi.
Yuklagichni boshqarish kanat - blokli yoki gidravlik bo’lishi mumkin.
121
Yuklagichning zaboy balandligi uning qazish balandligi bilan chegaralanadi
va l-5m gacha b o ’ladi. Cho’mich hajmi 5 л/3dan yuqori b o ’lgan yuklagichlar
uchun zaboy balandligi 9m dan yuqori b o ’lishi mumkin. Kuchli yuklagichlar
uchun b o ’shatish balandligi 5m ga etishi mumkin.
Yuklagichning soatli texnik unumdorligi ( “ ’ ) quyidagi formula bilan
aniqlanadi:
| 