y o ’naltirigichlar, vaqtinchaliklarda esa - 1/7 va 1/5 markali krestovinalar
qo’llaniladi.
Tem iryo’l qurilmasi yuqori va pastki qurilmadan iborat (rasm. 4.1). Paski
qurilma suv qochirish va sun’iy inshootlardan iborat yer qatlamidan iborat.
Harakatlanish yo ’llarining yer qatlam i transheyaning
asosi hisoblanadi, zaboy
y o ’llarining yer qatlami esa - po g ’onaning ishchi maydoni, ag’darma y o ’llari -
ag’darmalar to ’kilmalaridan iborat. Y o’lning yuqori qatlami ballastdan, shpallar,
relslardan tashkil topadi. Ballast bosimlami bir maromda taqsimlash va
harakatlanadigan tarkibdan keladigan
zarbalami
yumshatish uchun va
muzlashdan saqlash va yer yuzi suvlarini qochirish uchun kerak. Ballast uchun
eng yaxshi material bu 20-79mm kattalikdagi maydalangan tosh hisoblanadi.
Ballast sifatida shuningdek galka va graviydan foydalanish ham mumkin.
Ballast qatlam ining qalinligi va 25-40 sm mos ravishda vaqtinchalik y o ’llarda
15-20 va doimiy turg’un y o ’llarda 25-40 sm b o ’ladi. Ballastning sarfi 600-1200
м
3
/км
ni tashkil qiladi.
Shpallar ularga relslami m ustahkamlash va harakatlanadigan tarkibdan
keladigan bosimni ballastga uzatish uchun xizmat qiladi. Temir-beton, y o g ’och
va tem ir shpallar q o ’llaniladi. Y og’och shpallar keng qo’llanilishga ega.
Shpallaming standart uzunligi 270sm ga teng. Shpallaming ish vaqtini uzaytirish
m aqsadida ulami antiseptik (xlorlangan rux, kreozit va boshqalar) moddalar
bilan ishlov beriladi. Shpallar soni 1km y o ’l uchun o ’qqa bo’lgan
bosim va
tarkiblar harakatlanish soniga k o ’ra 1440-2000 tani tashkil qiladi. Shpallar
orasidagi masofa 25sm dan каш b o ’lmaydi.
8
-
' •
7
_\
4.1 -
rasm .. T em ir yo’l tran sp o rti y o ’lining tuzilish sxemasi:
l-y e r qatlam i; 2-ballast; 3-shpal; 4 -q o ’ygich; 5-rels;
6
-suv chiqarish kanavasi; 7-
m ustahkam lagich;
8
-koleya eni.
Relslar harakatlanadigan tarkibni yo’naltirish va bosimni shpallarga uzatish
uchun xizmat qiladi. Karyerlarda qo’llaniladigan relslar o ’zaro lm uzunlikdagi
relslar og ’irligi bilan farq qiladi. Relslaming standart bo’yicha uzunligi 12.5 va
25m. Doimiy yo ’llarda relslami bir tugunga payvandlash qo’llaniladi.
Y o’llaming qiya burchaklarida kalta turdagi
muayyan uzunlikdagi relslar
qo ’llaniladi. Relslar turlari harakatlanadigan tarkibning o’qqa bo’lgan bosimi,
yo ’llar turi va harakatlanish doimiyligiga ko’ra tanlanadi. Karyerlarda R-50 va
R-65 (lm relsning og’irligi mos ravishda 50 va 65kg) relslari keng qo’llaniladi.
R-65 turdagi relsni o ’qqa bo’lgan bosim 280kN va yuk aylanmasi yiliga 20-25
mln.t b o ’lganda qo’llaniladi. O ’ta qiyin holatlarda o ’qqa bo’lgan bosim 300 kN
dan yuqori bo’lganda R-75 relslari qo’llaniladi. Og’ir relslarda harakatlanadigan
tarkibning yuqori qatlamga bosimi bir maromda bo’ladi.
Shpallarga relslar kostillar, shuruplar va boltlar bilan mustahkamlanadi.
Asosan kostillar keng qo’llaniladi. Kostillaming qo’llanilishining kamchilik
tomonlari, bu, yo’l mustahkamligining tez pasayishi, yo’lning torayishi yoki
kengayishi, qiyalikning oshishi va oqibatda avariyalar kelib chiqishi mumkin.
Y o’llaming b o ’g ’imli qayta yotqizishda relslaming shpallardan ajralib qolishi
mumkin. Shurupli mustahkamlashda
shpalda teshik hosil qilinadi, u yerga
shurup o ’matiladi, bosh qismi esa relsni shpalga mustahkamlaydi. Shuruplaming
yulib olishga bo’lgan qarshiligi kostillardan ko’ra 1.5-2 marta yuqori.
O ’tkaziladigan
boltlardan
foydalaniladigan
boltli
mutahkamlash
eng
mustahkami hisoblanadi. Relslaming oxiri o ’zaro ustiga qo’ygichlar va boltlar
bilan mustahkamlanadi.
Yuqori qurilmaning tuzilishi yuk aylanmasi, harakatlanadigan tarkibning
o ’qqa bo ’lgan bosimi va harakatlanish tezligiga ko’ra aniqlanadi. Turg’un va
vaqtinchalik yo’llardagi harakatlanish tezligi mos ravishda 30-40 va 15-20 km/s
ni tashkil qiladi.
Karyerdagi harakatlanadigan tarkib vagon
va lokomotivlardan tashkil
topgan. Foydali qazilmalami tashish uchun asosan “gondola” turidagi
vagonlardan foydalaniladi, ulaming yuk ko’tarishi 60-90 t ni tashkil qiladi,
133
shuningdek qisman “xopper” turidagi 60t yuk k o ’tarish qobiliyatiga ega
vagonlardan foydalaniladi. “Gondola” turidagi vagonlar alohida b o ’lgan tag
qism ga ega b o ’ladi, tag qism xreb balkasi yonidagi sham irlarda harakat qiladi.
Tushurilgan taglik qiya maydonni tashkil qiladi,
ulardan yuk ikki tomondan
to ’kiladi. “X opper” turidagi vagonlar qiya yon devorlarga ega bo ’ladi va
lyuklardan b o ’shatiladi, lyuklar vagon ramasidan pastda joylashgan. Yuk relslar
orasiga yoki yon tomonga bo’shatiladi.
B o ’sh to g ’ jinslarini tashish uchun bir va ikki tomonli o ’zi b o ’shatiladigan
vagon-dumpkarlardan
foydalaniladi.
D um pkarlam ing
tuzilishi
1.5-3m
balandlikdan 3-5t li katta tog’ jinsi b o ’laklarining tushishidan hosil b o ’ladigan
zarbalarga dosh beradigan ko’rinishda yasaladi (ekskavatorlar bilan yuklashda).
Dum pkarlar shuningdek rudani tashishda ham q o ’llaniladi. Dumpkarlar yuk
k o ’tarish, sig ’im, tara koefFitsiyenti, o ’qqa b o ’lgan bosim, lm y o ’lga bo ’lgan
bosim bilan xarakterlanadi (jadv. 4.1).
