Misol 1.
EK.G-
8
I ekskavatorlarining 15mln. V hajmida ochish ishlarini amalga oshirish
uchun o ’rtacha qattiqlikdagi qum va yumshoq ohaktoshlami qazib olish uchun kerakli sonini
hisoblang. Ekskavator tem iryo’l transport! majmuasida lotomotivtarkiblaming oxiri berk
1»
ко rinisha uzatilishi tartibida ishlaydi. K aryerda uchta alm ashinuvda butun yillik ish qabul
qilingan
Echilishi.
1. (3.11) formulasi b o ’yicha EK.G-
8
I eksk av ato n n in g zich to g ’ jin sid a soatlik
unum dorligini aniqlaym iz
( ja d v a l
3.5
Va 3.6dan fo = 0.65 va Г
= 3 7 ,5 ekanligini
aniqlaym iz)
0.65 0,85 = 4 2 4 ,3 V
2. (3 .1 3 ) form ulasi b o ’yicha ekskavatom ing alm ashinuv ekspluatastion unum dorligini
aniqlaym iz (3.7-jadval b o ’yicha
= 0 .6 5 ekanligi aniqlanadi)
Л ,.™ = 4 2 4 ,3 -8 0,65 = 2 2 0 6 V
3. (3 .14) form ula b o ’yicha ekskavatom ing yillik unum dorligini aniqlaym iz
—
2206 ■ 280 3 = 1853
минг.м*
4. Ishdagi ekskavatorlar sonini aniqlaym iz:
N3.p
= 15000000:1853000 =
8
20% -lik zaxira parkini hisoblagan holda ek skavatorlar soni lOtani tashkil qiladi.
126
4 . BOB KARYER YUKLARINI TASHISH
4 .1 . KARYER TRA N SPO R TIISH IN IN G ASOSIY JIHATLARI. KARYERDA
YUK AYLANISHI VA YUK OQIMI
Karyer transporti kon massasini (qoplovchi va foydali qazilma) zaboydan
yuklash nuqtalarigacha tashishga m o’ljallangan. Bu texnologik jarayonda
bog’lovchi b o ’g ’im hisoblanadi. Karyer transportining aniq ishidan konning ish
unumdorligi bog’liq. Tashish jarayoni murakkab hisoblanadi, transport va ular
bilan bog’langan ishlarga bo ’lgan harajatlar 45-50%ni tashkil qiladi, alohida
holatlarda esa qazib olishning 65-70%ni tashkil qiladi. Kon ishlarining asosini
quyidagi karyer transportining asosiy xususiyatlari tashkil qiladi:
•
karyer yuklarining katta hajmi va ulaming yo’naltirilgan (bir tomonli)
tashilishi uncha katta b o ’lmagan tashish masofalarida;
•
transport aloqalarining yuklash (zaboy) va bo’shatish nuqtalaming
o ’zgarishi bilan k o ’chirilishi;
•
yuk y o ’nalishida harakatlanish qoidaga ko’ra katta balandliklami bosib
o ’tish bilan bog’liq;
•
transport uskunasining yurgizgichlarining yuqori quvvati, bu kon
massasining yuqori zichligi,katta qattiqligi, abrazivligi, bo’laklaming bir
turlimasligi bilan bog’liq.
Karyer transporti ishining intensivligi karyer yuklarining tashilishi bilan
bog’liq, bu vaqt oralig’ida (soat, almashinuv va boshqa) tashiladigan yuklar soni
bilan (metr kubda va tonnada) bog’liq. Karyerdagi kon ishlarini masshtabi yuk
almashinuvi bilan aniqlanadi. U qoplovchi tog’ jinslarini, foydali qazilmalar va
x o ’jalik - texnik yuklaming hajmi bilan aniqlanadi. Yuk almashinuvida asosiy
hajmni qoplovchi tog’ jinslari tashkil qiladi. Minimal hajm xo’jalik-texnik
yuklarga keladi.
Vaqt birligi ichida yo ’naltirilgan tashish bilan aniqlanadigan yuk aylanmasi
(yoki uning qismi) yuk oqimi deb ataladi. Yuk oqimi barcha yuklar karyerdan
bitta y o ’nalish b o ’ylab karyer teppa qismiga tashilganda markazlashtirilgan deb
127
aialadi, aks holda yuk oqimi markazlashmagan deb ataladi. Transport aloqalari
va uskunalardan foydalanishda yuk oqimlari minimal b o ’lishi kerak. Lekin
karyerda yuk almashinuvining katta hajmida k o ’p yuk oqimini tashkil qilish,
yuklam i markazlashtirmaslik m aqsadga muvofiqdir. Yuk oqimini hosil qilishda
asosan yuklam i sifat (qoplovchi to g ’ jinsi va foydali qazilma) va y o ’naltirish
nuqtalari bilan aniqlanadi. Karyem ing yuk oqimi va yuk aJmashinuvi kon
ishlarining borishi bilan o ’zgaradi. Yuk aylanmasini ajratish haqidagi savol
karyemi proektlashda texnik-iqtisodiy asoslarga k o ’ra amalga oshiriladi (konni
ochish sxemasini xisobga olgan holda).
Ishlash prinsipiga k o ’ra cheksiz harakatdagi va davriy harakatdagi
transportlar mavjud. Davming davomiyligi yuklash davomiyligi, bo ’shatish
nuqtasigacha yuk bilan harakatlanish vaqti va yuqorida operastilar orasidagi
turishlar vaqti davomiyligi bilan hosil b o ’ladi. Davriy transportda (temiryo’l,
avtomobil) yuklash, yuk bilan harakatlanish, b o ’shatish va yuksiz harakatlanish
ketma-ket am alga oshiriladi. Cheksiz harakatdagi transportda (konveyer,
gidravlik) bu ishlar bir vaqtda bajariladi.
4 .2 . KARYER TRA N SPO RTLA RIN IN G ASOSIY TURLARI VA ULARNING
TEXNOLOGIK XARAK ATERISTIKA SI
K aryerlarda kon massasini tashishda va xo’jalik-texnik yuklar tashishda turli
karyer transportlari turlari qo’llaniladi, ulardan asosiylari temiryo’l, avtomobil
va konveyer transportidir. Aniq holatlar uchun muayyan karyer transportini
tanlash qaziladigan tog’ jinsining fizik-texnik, kimyoviy holatlari bilan
asoslanadi, shuningdek foydal qazilma yotish holatlari, iqlim, yuk almashinuvi
va tashish masofasi, yuklash uskunalari turi va o ’lchmlari bilan, karyeming
foydalanish vaqti va boshqa holatlar bilan ham asoslanadi.
Karyerlarda transportilaming spestifik holatlari uchun uning texnik
imkoniyatlarining eng e ’tiborga moyillari maksimal bosib o ’tadigan balandlik va
minima] qiyalik burchagi iqtisodiy m a’qulligidir. Bu q o ’rsatkichlar qaysidir
m a’noda kon-kapital ishlaming hajmini va transport aloqalarining karyer
128
maydoni
ichida
joylashtirish
ikoniyatini
ko’rsatadi.
Turli
karyer
transportlarining foydalanilishining ratsional imkoniyati konning texnik va
texnologik o ’lchamlari va yotish holatlariga ko’ra aniqlanadi.
Tem iryo’l transportini yillik yuk aylanmasi katta bo’lgan (25 mln.t va undan
yuqori) karyerlarda tashishning katta masofasida (4km va undan yuqori)
qo’llash m a’qul. Temiryo’l transportining asosiy afzalliklariga uning uncha katta
bo’lmagan energiya sarfini, har qanday tashish masofasida har qanday hajmdagi
yuk aylanmasini ta ’minlash, avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemasini joriy
qilish imkoniyati (TJA), turli iqlim va kon-geologik holatlarda ishlash
mumkinligi va lt/km yukni tashishga uncha katta bo’lmagan harajatlami
(avtomobil va konveyer transportidan 4-6marta kam) kiritish mumkin.
Boshqa karyer transportiga qaraganda temryo’l transporti uncha katta
b o ’lmagan qiyalik radiusi (100-120m), cho’zilgan front ishlari (500-600m) va
y o ’lning minimal balandliklarini (40-60 %o) talab qiladi. Bu holatlar karyeming
rejadagi katta o ’lchamlarida amal qilinadi. Temiryo’l transportida nisbatan kon
kapital ishlari, kapital harajatlar, kapital transport aloqalarini saqlash va ulardan
foydanish va harakatlanishni tashkil qilishning qiyinligi katta bo’ladi.
Avtomobil transportini yillik yuk aylanmasi uncha katta bo’lmagan (15-20
mln.t) karyerlarda tashishning masofasi 4-5km bo’lganda qo’llash ma’qul. Katta
yuk ko’tairish qobiliyatiga ega karyer transportlarining (75-180 t va undan
yuqori) paydo bo’lishi bilan ulami yuk aylanmasi yillik 50-60 mln.t va undan
yuqori b o ’lgan hollarda qo’llash maqul bo’ldi. Avtomobil transporti temir
rudalari va rangli metallar karyerlarida keng qo’llaniladi. Temiryo’l transportiga
qaraganda avtomobil transporti katta harakatchanlikka ega. Uni asosan kaiyerlar
qurilish davrida qo’llash ma’qul, bunda konning tezlikdagi qazib olinishi va
zaboylarning katta tezlikdagi siljishi va kon ishlarining yuqori chuqurlashish
tempida ishlar amalga oshiriladi. Temiryo’l yo’llarining va aloqa tarmoqlarining
yo’qligi, avtomobil yo’llarining tuzilishi va profiliga bo’lgan kichik talablar
(qiyaliklar mumkin bo’lgan radiusi 15-25m, balandlik esa 80-100 %o) kon-
kapital ishlar hajmini kamayishini, karyerlaming qurilishi va qurilishga bo’lgan
129
harajatlaming kamayishini ta’minlaydi. Bu transport turining kam chiligiga
uning katta m asofalarga tashishdagi unumdorligining birdan pasayishi, iqlimiy
holallarga bog’liqligi, katta yuk k o ’tarish qobiliyatiga ega avtomobil laming
yuqori narhi, katta ekpluatastion harajatlar va bu oqibatida It kon massasini
tashishdagi katta harajatlar kiradi.
Konveyer transporti
(lentali
konveyer)
karyerlarda kon
massasini
maydalangan (bo’laklar o ’lchami 400mm gacha) holatda tashish uchun
q o ’llaniladi. Karyer uskunalarining q o ’llanilishining keng diapazoni (15000
л / / с ) ularni karyerlarda turli yuk almashinuvi bilan qo’llash mumkin.
Konveyer transportining qulayligi bu yuklami 18° balandlikka tashish va
yuklami tashishning oqimliligi xisoblanadi. Oxirgi holat barcha jarayonlam ig
to ’liq avtomatlashtirish imkonini beradi va yuklash uskunasining unumli
foydalanish imkonini beradi. Lentali konveyerlaming keng q o ’llanilishi
konveyer lentasining tez edirilishi, tashiladigan yuklarning b o ’laklariga b o ’lgan
qattiq talablar va yuklash turi bilan chegaralanadi. Konveyer transportining
unumdorligi kichik haroratlarda va tashiladigan kon massasining yuqori
nam ligida keskin kamayadi. Konveyer transportini yuk aylanmasi yillik 2mln.t
va undan yuqori b o ’lgan yumshoq to g ’ jinsli karyerlarda qo ’llash m a’qul. Yuk
aylanmasining hajm ining oshishi bilan konveyer transportidan foydalanish
unumdorligi oshadi. Konveyer transporti bilan tashiladigan yukning eng m a’qul
bo ’lgan masofasi 4-6 va 10-15 km va undan yuqorini mos ravishda tekis va
kesishgan m aydonda tashkil qiladi. Konveyer transporti juda katta foydalanish
imkoniyatiga ega (asosan avtomobil va tem iryo’l transporti bilan birgaliqda
qo’llanilganda). Hozirgi kunda 1000mm dan yuqori bo ’lgan b o ’lakli qoyasimon
tog’ jinslarini tashishga m o’ljallangan konveyerlar ishlab chiqilmoqda, ular
konveyer transportining qo ’llanilish chegarasini nisbatan kengaytiradi.
130
4 .3 . T EM IR YO’L TRANSPORTI YO’LLARI VA HARAKATLANADIGAN
TARKIB XUSUSIYATLARI
Tem iryo’l transportining ichiga rels yo’llari va harakatlanadigan tarkib
kiradi.
|
