2.
Masala bayoni. Islom dinidagi asosiy yo‘nalishlar va mazhablar.
Islom dinida ilk davrdan paydo bo‘lgan eng birinchi yirik muammo – oliy
hokimiyatni egallashga payg‘ambardan keyin kim xaqliroq, degan muammo
bo‘ldi. Xalifa Ali bilan ummaviylar o‘rtasidagi taxt uchun kurashda VII asrning
ikkinchi yarmi boshlarida xorijiylar (arabcha – ajralib chiqqan, isyonchi) oqimi
ajralib chiqqan. Ali Muoviya tarafdorlari bilan oliy xokimiyatga vorislik
masalasida muzokara olib borishga ko‘ngan. Bu hol Ali haqiqiy vorislik huquqiga
ega, deb hisoblagan tarafdorlarning o‘rtasida norozilik tug‘dirgan. Qo‘shinning bir
qismi (12 ming kishi) xalifa Alini kelishuvchilikda ayblab, undan ajralib ketdi.
Ajralib chiqqan qo‘shin Aliga ham, ummaviylarga (muoviya tarafdorlari) ham bab-
barobar qarshi kurashganlar. Xorijiylar harakati arablar tomonidan bo‘ysundirilgan
Iroq va Eron aholisi, oddiy arab musulmonlar manfaatini ifodalagan. Ular o‘zlarini
haqiqiy musulmon hisoblab, «dindan qaytgan» deb e’lon qilingan siyosiy va
g‘oyaviy raqilarga nisbatan murosasiz bo‘lganlar.
Xorijiylik yo‘nalishi ta’limoti: xalifa diniy jamoa tomonidan saylanadi va unga
bo‘ysunadi; har qanday taqvodor musulmon (hatto qul yoki habash bo‘lsa ham)
xalifa bo‘lib saylanishi mumkin; agar xalifa jamoa manfaatlarini himoya qilmasa
vazifasidan bo‘shatiladi va hatto qatl qilinadi.
Xorijiylar e’tiqod amaliy faoliyat bilan mustahkamlanishi lozim deb hisoblaganlar.
Ular e’tiqodsiz va gunohkor kishilarni jazolash muddatini kechiktirishga qarshi
turganlar. Diniy masalalarda islom «musaffoligi» tarafdori bo‘lib, shariat
ko‘rsatmalariga qat’iy rioya qilishlari bilan ajralib turganlar
22
.
Ummaviy va abbosiy xalifalar VII-IX asrlarda Xorijiylarga qarshi keskin kurash
olib bordi. Buning natijasida ular qirib tashlandi. Xorijiylarning qolganlari
Shimoliy Afrikada o‘z davlatini vujudga keltirdi. Xozirgi davrda Xorijiylarning
ibodiy firqasi Jazoir, Tunis, Ummon va Tanzaniyada uchraydi.
Bugungi kunda Islom dinida sunniylik va shialik yo‘nalishlari amal qilib
kelmoqda. “Ahli Sunna” degani Muhammad (A.S.) sunnatlarga ergashuvchilar va
“Val Jamoa” so‘zi esa musulmonlarning ko‘pchiligi ortidan yuruvchilarni
anglatadi. Demak “Ahli Sunna val Jamoa” – sunnatga va jamoaga
21
Qarang. A.Abdurahmonov. Saodatga eltuvchi bilim 295-bet.
22
Қаранг. З.Хусниддинов. Ислом: йўналишлар, мазҳаблар, оқимлар. «ЎМЭ», Тошкент-2000. 56-59 бетлар.
Ислом энциклопедия 260-бет.
95
ergashuvchilardir. Sunniylik yo‘nalishida aqida borasida motrudiya yoki ash’ariya
ta’limotiga, fiqhda esa to‘rt mazhab: Xanafiy, Molikiy, Shofiiy, Xanbaliy
mazhablariga mansub bo‘lgan musulmonlardan tashkil topgan jamoa Sunniylik
yo‘nalishini tashkil etadi.
Sunniylik deb, diniy qonun-qoida va tartibotlarga amal qilishda Qur’oni karim va
payg‘ambarimiz xadislari – «Sunna» ga birdek amal qiluvchilarga aytiladi.
Sunniylik yo‘nalishi «Ahli sunna val jamoa» deb ataladi. Bu nomda
Paygambarning sunnatiga amal qilish va musulmonlarning asosiy ko‘pchilik
jamoasi ma’nolari aks etgan.
Jahondagi ja’mi 1,6 milliarddan ko‘proq musulmonlarning 92,5 foizini sunniylik
yo‘nalishidagilar tashkil etadi. Shialik yo‘nalishi ya’ni ja’fariya mazhabidagi
musulmonlar 7,5 foizdan iborat xalos.
Sunniylikka mansublikni bildiruvchi asosiy belgilar quyidagilardir: dastlabki to‘rt
xalifa (Abu Bakr, Umar, Usmon, Ali) hokimiyati qonuniy ekanligi tan olish, oltita
hadis to‘plami (al-Buxoriy, Muslim, at-Termiziy, Abu Dovud, an-Nasoiy, Ibn
Moja to‘plamlari)ni sahih (ishonchli)deb bilish, sunniylikdagi to‘rt diniy-xuquqiy
mazhab – hanafiylik, molikiylik, shofi’iylik, xanbaliylikdan biriga mansub
bo‘lishdan iborat.
Sunniylikdagi eng yirik mazhab Hanafiya bo‘lib, unga ergashganlar jahondagi
musulmonlarning 47 foizini tashkil etadi. Bu mazhabning asoschisi Abu Xanifa
Nu’mon ibn Sobit (699-767) dir. U Iroqning Kufa shahrida tug‘ilgan, kelib
chiqishi jihatdan forslardan. Abu Xanifa Shariat xuquqlarini tizimga solgan.
Shariat qonunlarini musulmonlar hayotiga qo‘llashda, hukm chiqarishda, xulosaga
kelishda avvalo Qur’oni karim, so‘ngra payg‘ambar sunnatlari – xadislarni, undan
keyin ijmo’ni, oxirida qiyosni qo‘llagan. U mahalliy xuquq, me’yor, odatlarni
shariat bilan kelishtirib qo‘llashni joriy etgan. Islom xuquqshunosligiga aql-idrok,
mulohazkorlik bilan ish ko‘rish tadbirlarini kiritgan. Bu yo‘lni Imom A’zam yo‘li
deb ham yuritiladi.
Sunniylikdagi ikkinchi mazhab molikiylikdir. Uning asoschisi Molik ibn Anas Abu
Abdulloh (713-795) dir. Islom xuquqini puxta egallab, «Madina imomi» unvoniga
sazovor bo‘lgan. Molik ibn Anas biror siyosiy oqimga ergashmagan,
hokimiyatning saylab qo‘yilishi qoidasini afzal bilgan, lavozimlarga ma’muriy
tayinlanishlarga qarshi bo‘lgan. Molikiylik mazhabidagilar Qur’on va Xadis xuquq
asoslari sanaladi deb hisoblaganlar. Ular payg‘ambarga oid xadislarnigina sahih
deb tan oladilar. Madinaning savodli aholisi yakdillik bilan ma’qullagan
qoidalarnigina ijmo’ deb hisoblaydilar. Xozirda jahondagi musulmonlarning 17
foizi molikiylik mazhabidadir.
Sunniylikdagi uchinchi diniy-xuquqiy mazhab – shofi’iylik bo‘lib, uning asoschisi
Abu Abdulloh Muhammad ibn Idris ibn Abbos ash-Shofi’iy (767-820) dir.
96
Shofi’iylik Qur’on va sunnaga yagona manba sifatida qaraydi. Shofi’iylikka ko‘ra,
sunna Qur’onni to‘ldiradi, xalos, sunnaning o‘zi qiyoslab o‘rtacha hukm chiqarish
uchun asos bo‘lolmaydi. Ular ijmo’dan foydalanishga katta e’tibor beradilar.
Hozirda 27 foiz musulmonlar shofi’iy mazhabi yo‘lidan bormoqdalar.
Sunniylikdagi to‘rtinchi mazhab Xanbaliyadir. Uning asoschisi Abu Abdulloh
Ahmad ibn Xanbal (780-855) dir. Bu mazhab xuquq tizimining o‘ta torligi, har
qanday ko‘rinishdagi «yangilik»ka diniy masalalarda erkin fikr yuritishga
qarshiligi, shariat me’yorlariga qat’iy, hech qanday o‘zgarishsiz amal qilishi bilan
ajralib turadi. Mazkur mazhabda Qur’oni karim va xadislarni erkin talqin etishdagi
har qanday urinishlar qoralanadi. Xozirda barcha musulmonlarning 1,5 foizi
Xanbaliya mazhabidadir.
Sunniylikdagi yuqorida qayd etilgan to‘rttala mazxab teng hisoblanadi. Bu
mazhablar diniy xuquq doirasidan chiqmagan holda shariat masalalarida yengilroq
yoki qattiqroq xukm chiqarishi bilan bir-biridan farq qiladi.
Bizning yurtimizda azaldan fiqhda xanafiylik, aqidada esa motrudiylik
ta’limotlariga amal qilib kelinadi.
Islom dinidagi yo‘nalishlardan yana biri Shialikdir. Shi’a – arabcha so‘z bo‘lib,
ma’nosi «guruh», «tarafdor» demakdir. Shialikdagi «ja’fariya» mazhabi Islomdagi
beshinchi diniy-xuquqiy mazhab sanaladi.
Shialik aslida guruhlar o‘rtasida hokimiyat uchun kurash oqibatida vujudga kelgan
bo‘lsa ham, keyinchalik diniy ta’limotidagi tafovut shaklida barqarorlashgan.
Istilohiy ma’noda shia – Ali ibn Abu Tolib va uning avlodlarini barchadan ustun
qo‘yish oqibatida musulmonlaridan ajralib chiqqan yo‘nalish hisoblanadi. Ilk
davrida sunniylikdan faqat rahbarlik masalasidagina farq qilgan shialik, bora-bora
aqidaviy va fiqhiy masalalarida ham undan ajralib alohida yo‘nalishga aylandi.
Shialar sunniylar kabi Qur’oni karimni ilohiy deb e’tirof etadilar, ammo dastlabki
uch xalifa davrida uning ayrim qismlari tushirib qoldirilgan, deb hisoblaydilar.
Ular yana Payg‘ambar hadislarining hammasini e’tirof etmaydilar, balki faqat
Hazrat Ali va uning tarafdorlari tomonidan rivoyat qilingan xadislarnigina tan
oladilar. Ular shunday xadislardan iborat to‘plam tuzganlar. Bu to‘plam umumiy
nom bilan «Axbor» deb ataladi.
Shialar Ali va uning avlodlaridan iborat 12 imom hokimiyatini tan oladi. Alidan
boshqa xalifalarni, xususan dastlabki xalifalar Abu Bakr, Umar, Usmonni
hokimiyatni zo‘ravonlik bilan egallab olgan deb qoralaydilar.
Sunniylikda e’tirof etilgan 7 ta diniy aqidalardan farq qilib, shialikda 5 ta aqidaga
e’tiqod qilinadi. Bulardan 4 aqida – Allohning yagonaligi, taqdirga,
payg‘ambarlarga, qiyomat-oxirat kunining kelishiga ishonish asosan sunniylik
ta’limoti bilan mos tushadi. 5- aqida Imomat esa (imomlar hokimiyatini e’tirof
etish) sunniylikka va sunniy halifalar hokimiyatiga zidligi bilan farq qiladi.
97
Sunniylar uchun Makka va Madina shaharlari ziyorat va xajga boradigan
muqaddas shahar hisoblanadi. Shialar esa Makka va Madinani muqaddas hisoblash
bilan birga imomlar dafn etilgan shaharlarni ham muqaddas hisoblaydilar va
ziyorat qiladilar.
Shialar oxirgi 12 – imom – Muhammad al-Mahdiyni yashiringan deb hisoblab,
uning qaytib kelishini kutish ular orasida saqlanib kelmoqda. Go‘yo imom Mahdiy
oxirzamonda kelib, Iso bilan birga Dajjol, ya’juj-ma’juj va boshqa kofirlar bilan
urushib, ularni yengib, qiyomat-qoyim bo‘lishdan avval yerda adolat o‘rnatadilar
deb ishonadilar. Shialar Imom Xusaynga motam tutadilar. «Shaxsey-vaxsey»
(«Shoh Xusayn, voh Xusayn») deb qichqirib, o‘zlariga ozor berib ko‘chalarga
chiqadilar.
|
