3.
Masala bayoni. Islom dinining asosiy manbalari
Qur’on, uning tuzilishi, jamlanishi va ahamiyati.
Mustaqillik tufayli o‘tmish tarixga, xususan ma’naviy merosimiz Islom diniga va
diniy kitoblarga munosabat o‘zgarib, ularga insoniyatni yuksak ma’naviylikka
yo‘llovchi bebaho boylik sifatida qarash qaror topdi.
Qur’on Alloh tomonidan vahiy qilingan 4-ilohiy kitobdir. Qur’on so‘zining
lug‘aviy ma’nosi o‘qimoq, qiroat qilmoq demakdir. U musulmonlarning asosiy
muqaddas kitobi. Qur’onda o‘zidan oldin nozil bo‘lgan sahifalar, Tavrot, Zabur,
Injil kabi barcha ilohiy kitoblarning ma’no, hikmat va ahkomlarini o‘zida
jamlanganiga ishorat bor.
Ilmi ulamolari Qur’onni quyidagicha tariflaydilar: «Qur’on – Alloh taoloning
Muhammad (sav) ga vahiy orqali nozil qilgan… ibodatda o‘qiladigan, ojiz
qoldiruvchi kalomidir»
23
.
Qur’on Allohning yer yuzidagi butun bashariyatga yuborgan oxirgi diniy shar’iy
ko‘rsatmalar to‘plamidir. Uning har bir kalomi so‘zma-so‘z nozil etilgan va Jabroil
alayxissalom orqali Muhammad alayxissalomga yetkazilgan.
Qur’onning nozil qilinishi muqaddas ramazon oyining 27-kuni kechasi boshlangan.
Shu sababli bu oy muqaddas hisoblanib, ro‘za tutilgan kunning 27-kechasi «Laylat
ul Qadr», ya’ni qudrat kechasi, ilohiy qudrat namoyon bo‘lgan tabarruk kecha deb
ulug‘lanadi.
Qur’oni karimning asosiy mavzusi va maqsadi bashariyat tafakkurida
ko‘pxudolikka barham berish, yakkaxudolikka targ‘ib qilish va Islom dinini
o‘rnatishdir.
Muhammad (sav) 40 yoshga yetganlarida Makka atrofidagi tog‘lardan biridagi
Hiro nomli g‘orda Qur’onning birinchi oyatlari nozil bo‘la boshlagan. Bu jarayon
23
Qarang. Islom ensiklopediya. 295-bet.
98
Makkada o‘n uch yil, Madinada o‘n yil, hammasi bo‘lib yigirma uch yil davom
etgan. Muhammad (sav) ning amrlariga muvofiq Qur’on har xil xajmdagi 30 pora
(bo‘lak, qism); 114 suraga bo‘lindi. U 6236 oyatdan iborat. Qur’onning oxirgi
oyati payg‘ambar vafotlaridan 18 kun avval nozil bo‘ldi. Qur’on har bir surasining
o‘z nomi bor. Ba’zi suralarning nomi suraning avvalidagi so‘zdan olingan.
Ba’zilariniki esa, o‘sha surada zikri ko‘proq kelgan narsalarning nomiga qo‘yilgan.
«Sura» so‘zi lug‘atda qo‘rg‘on, manzil va sharaf ma’nolarini anglatadi. Ulamolar
esa, sura – Qur’on oyatlarining boshlanishi va tugashi belgilangan mustaqil toifasi
ekanligini ta’kidlaydilar. Boshqacha aytganda, Qur’on oyatlarining qo‘rg‘on ila
o‘ralgandek, bir toifasiga sura deyiladi. Qur’oni karimdagi eng qisqa sura Kavsar
surasi bo‘lib, uch oyatdan, eng uzun sura Baqara surasi bo‘lib, 286 oyatdan
iboratdir
24
.
Qur’on suralari ikki qismga bo‘linadi: 1. Hijratdan avval tushgan suralar – «Maka
suralari» deyiladi. 2. Hijratdan keyin tushgan suralar – «Madina suralari» deyiladi.
86 sura 4780 oyat Makkada 610-622 yillarda, 28 sura 1456 oyat Madinada 622-
632 yillarda nozil bo‘lgan
25
.
Muhammad (sav) Qur’on oyatlarini farishta Jabroildan eshitib, yod olar edilar.
Keyin boshqa musulmonlar u kishidan eshitib, yodlab olishardi. Shu bilan birga
yozishni biladigan sahobalar, shu jumladan, Abu Bakr, Umar, Usmon, Ali, Zayd
ibn Sobit, Ubay ibn Ka’b va boshqlar xurmoning po‘stlog‘iga, yapaloq toshlarga,
katta suyaklarga, teriga, qog‘ozga va shunga o‘xshash narsalarga Qur’onni yozib
borganlar.
Muhammad (sav) ularga yangi tushgan oyat qaysi suradan ekanini va qaerda
turishi lozimligini ko‘rsatib berganlar.
Payg‘ambar hayotlik vaqtlarida, yana vahiy tushib qolar, degan umidda Qur’onni
jamlab kitob shakliga keltirmagan.
Muhammad (sav) dan so‘ng musulmonlarga Abu Bakr boshliq (xalifa) qilib
saylandi. Bu davrda dindan qaytganlar bilan musulmonlar orasida qattiq janglar
bo‘ldi. O‘sha janglarda Qur’onni to‘liq yod olgan ko‘plab qorilar shahid bo‘ldilar.
Shunda Umar Abu Bakrga qorilar o‘lib ketaversa, Qur’onga zarar yetishi mumkin,
shuning uchun uni kitob shakliga keltirib jamlab qo‘yish kerak, degan maslahatni
berdi.
Abu Bakr bu ishni bajarishni payg‘ambarning eng yaqin sahobalaridan biri
bo‘lmish Zayd ibn Sobitga topshirdi. Bir yildan ortiq vaqtda mashaqqatli mehnat
natijasida Qur’on jamlanib kiyik terisiga uning sahifalari yozib tugatildi. Jamlanib
kitob xoliga keltirilgan Qur’on sahifalari Abu Bakrning uyida saqlandi. U kishi
vafotidan so‘ng esa qizlari va payg‘ambarning xotinlari Hafsa xuzurida qoldi.
24
Qarang. O‘sha yerda. 296-bet.
25
Qarang. A.Abduraxmonov. Saodatga eltuvchi bilim. 193-bet.
99
Vaqt o‘tishi bilan Islom davlatining chegarasi kengayib, ko‘plab xalqlar ham
musulmonlikni qabul qilib, musulmonlarning soni ko‘paygandan so‘ng Qur’onni
o‘qishda turlicha kelishmovchiliklar chiqa boshladi. Bu xolatni ko‘rgan xalifa
Usmon Xafsadan Abu Bakr davridagi sahifalarni so‘rab olib, undan olti nus’ha
ko‘chirishga buyruq berdi.
Nus’halar tayyor bo‘lgandan so‘ng xalifalikning markaziy shaharlari Makka,
Shom, Kufa, Basraga bittadan nus’haga Qur’on tilovatini yaxshi biladigan bittadan
qori qo‘shib jo‘natdi. Hammaga faqat shu nus’hadan Qur’onni ko‘chirish va shu
qoridan qiroat o‘rganishga buyruq berdi. Halifa ko‘chirilgan sahifalardan yana
birini odamlarga qiroat ta’limi berishni Zayd ibn Sobitga topshirib Madinada
qoldirdi. Usmon o‘ziga ko‘chirilgan nus’hadan bir dona qoldirdi. Keyinchalik
nus’ha ko‘chirish yo‘lga qo‘yilishi bilan ko‘chirilgan har bir nus’haning ishonchli
ekanini tasdiqlash maqsadida, bu nus’ha Mus’habi Usmonga muvofiqdir, deb
yozib qo‘yiladigan bo‘ldi. Shu tariqa Qur’onning xarflarini yozish uslubi bir xilligi
saqlab qolindi.
Shunday qilib Qur’on tarixan uch marotaba jam qilingan. Birinchi marotaba
Payg‘ambar zamonida; ikkinchi marotaba xalifa Abu Bakr davrida va nihoyat
uchinchi marotaba xalifa Usmon vaqtida jamlangan.
Qur’on tilovati vaqtida xalifa Usmon dushmanlari tomonidan o‘ldririldi. Shahid
qilingan qoni Qur’oni karimga to‘kilgan.
Ana shu Qur’onni Amir Temur Basradan Samarqandga keltirilgan. 1869 yilda
Turkiston general-gubernatori fon Kaufman buyrug‘i bilan Petrburgga olib ketildi.
1917 yildagi davlat to‘ntarilishidan keyin Peterburgda tuzilgan Islom sho‘rosi
tashkilotining talabi bilan Qur’on Rossiya musulmonlariga qaytarib berildi va Ufa
diniy nazorati qarorgohida 1924-yilgacha saqlandi. Shundan so‘ng Turkistondagi
tarixiy muzeylar va qadimiy ososri atiqalar ishi bo‘yicha tuzilgan qo‘mitaning
talabnomasi va Rossiya hukumatining qaroriga asosan Usmon Qur’oni 1924 yil
18-avgustda Toshkentga olib kelindi. Xozir esa Movoraunnahr musulmonlar
idorasida saqlanmoqda.
Qur’on jumlalalriga biron-bir o‘zgartirish, bironta harfini, hatto harflar belgisini –
zeb-zabarini ham o‘zgartirish mumkin emas, qat’iyan taqiqlangan.
Qur’on Islom dinining asosiy hujjati. Islom diniga oid barcha hukmlarning asosiy
va birinchi manbaidir. U musulmonlarning diniy, ijtimoiy va siyosiy hayotida
yagona qo‘llanma, doimiy yo‘lboshchisi bo‘lib xizmat qilib keldi. Musulmon
xuquqshunos (fiqhshunos)lari biror narsaning shariatdagi hukmini bilmoqchi
bo‘lsalar, albatta, oldin Qur’onga murojaat qiladilar. O‘sha o‘zlari izlayotgan hukm
haqida Qur’onda biror hukm bo‘lsa, uni darhol qabul qiladilar. O‘sha narsa
Qur’onda bo‘lmagan taqdirdagina sunnat (xadis), ijmo’, qiyosga murojat qilishga
o‘tadilar.
100
Qur’on ta’limotining markaziy g‘oyasi yakkayu yagona Alloh to‘g‘risidagi
ta’limotdir. Unda iymon, Allohga ishonch, olamning yaratilishi, farishtalar,
payg‘ambarlar, oxirat-qiyomat, qayta tirilish, qazoi qadar, Islomning asoslari va
boshqa diniy ko‘rsatmalar belgilab berilgan. Qur’ondagi axloqiy, xuquqiy,
ijtimoiy, iqtisodiy me’yorlar Islom dinining qonunlar majmuasi – shariatga asos
qilib olingan.
Qur’on musulmon xalqlar hayotida va tarixida asosiy o‘rin tutgan kitobdir. Bu
kitob mazkur xalqlarning ilm-ma’rifat, adabiyot, turmush tarzi, qonun-qoidalari,
urf-odatlari, dunyoqarashlari va boshqa narsalarda o‘zining salmoqli izini
qoldirganligi bilan ham ahamiyatlidir. Mustaqillik yillari Qur’oni karimni
mazmuni o‘zbek tiliga tarjima qilinib chop etildi.
|
