Movarounnahrlik buyuk muhaddislar (hadisshunoslar).
Islom dini rivoji va xadis ilmining yuksak pog‘anaga ko‘tarilishiga
Movaraunnahrlik allomalar o‘zlarining beminnat zahmatli mehnatlari bilan katta
hissa qo‘shganlar. Ana shulardan biri Imomlar imomi, muhaddislar peshvosi Imom
al-Buxoriydir. Unga qadar bu o‘lkada hadis to‘plagan muhaddislar – Imom
27
Qarang. Islom ensiklorediya. 209-bet.
103
Abdulloh Marvaziy, Imom Ahmad ibn Xanbal, Imom ash-Shoshiy, Abu Bakr al-
Barakotiy, Imom Abulxasan as-Samarqandiy va boshqalar bo‘lgan.
Imom al-Buxoriy xijriy 194, milodiy 810 yili Buxoroda tavallud topgan. Otasi
vafot etgach, uning tarbiyasi volidasi zimmasiga tushgan. U 5-6 yoshidan islomiy
ilmlarni, Muhammad (sav) ning hadislarini o‘rganishga va yodlashga kirishgan. 16
yoshliklarida onasi va akasi Axmad bilan Makkaga kelib, haj ibodatini ado etdi.
Onasi va akasini Buxoroga qaytarib, o‘zi Makkada qoladi. Makka va Madinada
mashhur ulamolardan hadislar bo‘yicha saboq oladi. Bu vaqtda payg‘ambarning
sahoblari, sahobalarning izdoshlari turli shahar va mamlakatlarga tarqab ketgan
edilar. Buxoriy payg‘ambarimiz hadislarini to‘plab, tartibga solmoq niyatida ana
shu shahar va mamlakatlarga roviylarni izlab boradi. U Hijoz, Makka, Madina,
Toif, Jidda, Basra, Kufa, Bag‘dodga safar qiladi. Shom va Misrga boradi. Xuroson,
Marv, Balx, Xirot, Nishopur, Ray kabi shaharlarda bo‘lib xadislar to‘plash bilan
birga shu ilm sirlarini o‘rganadi. Bu haqda Imom al-Buxoriy «Men bir ming
saksonta muhaddisdan hadis eshitdim», deb qayd etgan. Ul zot o‘zining noyob
qobiliyati, iqtidori, quvvai-hofiza (xotira) sining o‘ta kuchliligi bilan ilm ahllarini
lol qoldirgan. Buxoriy ja’mi 600 ming hadis to‘plab, shulardan 100 ming «sahih»
va 200 ming «g‘ayri sahih» hadislarni yod bilar edi. Imom Ahmad ibn Xanbalning
aytishicha: «Butun Xurosondan Muhammad ibn Ismoil kabi olim chiqqan emas».
Buxoriy bilan Basrada xadis darsiga qatnashgan Xolid ibn Ismoil shunday yozadi:
«Imom Buxoriy bilan bizlar ustozning darsini eshitardik. Ustoz rivoyat qilgan
hadislarni bizlar yozib olardik, ammo Buxoriy faqat quloq solibgina o‘tirardi. Bir
necha kunlar o‘tib, shu orada ustoz 15 ming hadis rivoyat qildi. Shunda biz
Buxoriyga – Sen nega hadislarni yozmaysan? – deb aytganimizda, - Sizlar yozib
borayotgan hadislarni men ustoz og‘zidan yodlab olayotirman, - deb, ustoz rivoyat
qilgan hadislarni bir chekkadan yoddan o‘qib berdi».
Buyuk muhaddis Imom Muslim ibn al-Hajjoj ham Buxoriyning hadis ilmi
borasidagi buyukliklariga tan bergan va shunday degan edi: «Hasad qiluvchilardan
bo‘lak hech kim sizga ta’na qilolmaydi. Dunyoda Sizga yetadigan muhaddis
yo‘qligiga men guvohlik beraman». Yana bir rivoyatda shunday deyilgan: Siz
hamma muhaddislar imomi va hadislarning illati, zaifligini yaxshi biladigan mohir
tabibi ekansiz. Muborak oyog‘ingizni bersangiz, men bir bo‘sa olay.
Imom Buxoriy safardalik chog‘larida qaysi shaharga borsalar hadis ilmidan, dinu-
shariatdan madrasalarda saboq berar edi. Uning shogirdlaridan biri Abu Ali Solih
al-Bag‘dodiyning aytishicha Imom Buxoriyning Bag‘doddalik vaqtlarida olib
borgan saboqlarida 20 mingdan ortiq talaba xozir bo‘lardi. Shayh Muhammad
Yusuf al-Firabiyning aytishicha, Imom Buxoriyning «al-Jome’ as-Sahih» larini
o‘zlaridan 90 ming kishi eshitgan ekan.
104
Imom Buxoriy o‘z vatanlari Buxoroga qaytgach tolibi ilmlarga hadisdan dars
bergan. Arab xalifaligining Buxorodagi noibi Xolid ibn Ahmad az-Zuhayliy Imom
Buxoriyga: «Bundan buyon saroyga kelib turing va bolalarimga (ikkinchi
rivoyatda saroy ahliga) «al-Jome’ as-Sahih» dan saboq bering», - deb maktub
yuboradi. Imom Buxoriy bu taklifni qabul qilmay, quyidagi javobni bergan: «Men
ilmni xorlab sultonu amirlar eshigiga olib bormayman. Agar amirga ilm kerak
bo‘lsa, bolalarini (ikkinchi rivoyatda saroy ahlini) uyimga yoki masjidimga
yuborsin». Buxoriyning fazlini ko‘rolmagan hasadgo‘y kimsalarning fitna va
ig‘volari tufayli amir az-Zuhayliy Imom Buxoriyni o‘z ona shahri Buxoroni tark
etish haqida farmon beradi. Buxoriy Samarqandga yo‘l oladi. Samarqand
yaqinidagi Xartang qishlog‘idagi qarindoshlaridan birining uyiga tushib, shu yerda
bir necha kun betob bo‘lib yotib qoladi va xijriy 256, milodiy 870 yili ramazon
oyining oxirgi kuni vafot etadi. Ertasi hayit kuni janoza o‘qilib, shu Xartangda
dafn qilinadi. Bu yer xozirda xalqimizning ziyoratgohiga aylangan.
O‘z R Vazirlar Mahkamasining «Buyuk muhaddis imom al-buxoriy tavalludining
1225 yilligini nishonlash haqida»gi 1997 yil 29 apreldagi qarori asosida
Samarqandda yubiley to‘y-tantanalari bo‘lib o‘tdi. Xartang qishlog‘ida ulkan
yodgorlik majmui ochildi. «Imom al-Buxoriy va uning dunyo madaniyatida tutgan
o‘rni» mavzuida xalqaro konferensiya o‘tkazildi.
Buxoriy butun faoliyati davomida ilm kishilarini ma’naviy va moddiy jihatdan
qo‘llab quvatlagan. Tijorat qilganda topgan oylik daromadidan besh yuz
dirxamdan faqiru miskin va talabalarga sarflagan. Shaxsiy hayotida ortiqcha
dabdaba va sarf-harajatlarga yo‘l qo‘ymagan.
Imom Buxoriy umr bo‘yi o‘ta fidoyilik ila butun aql-zakovatini ishga solib
xadislarni to‘plash va tizimga solish bilan shug‘ullangan, ularni sahih va g‘ayri
sahihga ajratgan. Bu mashaqqatli ish Buxoriyga shon-sharaf keltirdi, uni islom
dunyosining eng buyuk allomalarimizdan biri sifatida tanitdi. Undan kelgusi
vlodlarga boy va qimmatli ilmiy-ma’naviy meros – 20 dan ortiq asar qolgan.
Ulardan ayrimlari bizgacha yetib kelgan. Bular «Al-Jome’ as-sahih» («Ishonchli
to‘plam»), «Al-Adab al-Mufrad» («Adab durdonalari»), «At-Tarix al kabir»
(«Katta tarix»), «At-Tarix as-sag‘ir» («Kichik tarix»), «At-Tafsir al-kabir» («Katta
tafsir»), «Al-Jome’ al-kabir» («Katta to‘plam») va boshqalar. “Buyuk mutafakkir
va allomalarimizning islom madaniyatini ravnaq toptirishga qo‘shgan betakror
hissasi to‘g‘risida so‘z yuritganda, eng avvalo, haqli ravishda musulmon olamida
“Muhaddislar sultoni” deya ulkan shuhrat qozongan Imom Buxoriy bobomizning
muborak nomlarini hurmat ehtirom bilan tilga olamiz. Bu mo‘tabar zot merosining
gultoji bo‘lmish eng ishonchli hadislar to‘plami – “Al Jome’ as-sahih” kitobi islom
dinida Qur’oni Karimdan keyingi ikkinchi muqaddas manba bo‘lib, ahli islom
e’tiqodiga ko‘ra, u bashariyat tomonidan bitilgan kitoblarning eng ulug‘i
105
hisoblanadi. Mana, o‘n ikki asrdirki, bu kitob millionlab insonlar qalbini iymon
nuri bilan munavvar etib, haqi va diyonat yo‘liga chorlab kelmoqda”, -
Prezidentimiz ushbu ta’rifi bilan Imom Buxoriyning islom madaniyatidagi buyuk
hizmatiga munosib bahosini berdi
28
.
Imom Buxoriyning «Al-Jome’ as-sahih» deb nomlangan 4 jildlik hadislar to‘plami
Islom olamida Qur’ondan keyingi ikkinchi muqaddas kitob va islom manbasi
sanaladi. To‘plam Payg‘ambar hadislaridan tashqari, fiqh, islom marosimchiligi,
axloq-odob, ta’lim-tarbiya, o‘sha davr tarixi, etnografiyasiga oid ma’lumotlar
mavjudligi bilan ham qimmatlidir. Imom Buxoriy o‘zi to‘plagan 600 ming
hadisdan 7275 ta eng ishonarli «sahih»larini mazmuniga ko‘ra tasniflab, butkul
yangicha tartibdagi hadislar to‘plamini yaratdi
29
.
Imom Buxoriy axloq va odobga oid hadislarni jamlab «Al-Adab al-Mufrad»
hadislar to‘plamini yaratdi. Unga 1322 ta hadis jam qilingan.
Ul buyuk zot ko‘plab shogirdlar tarbiyalagan. Ular orasida eng mashxurlari-
Muslim ibn Hattot, Iso at-Termiziy, an-Nasoiy, Abu Zur’a, Abu Bakr ibn Xuzayma
va boshqalardir.
Movorounnahrlik mashxur muhaddislardan yana biri Abu Iso at-Termiziy
(824/825-892)dir. Termiz yaqinidagi Bug‘ qishlog‘ida tug‘ilgan. Samarqand,
Buxoro, Marv va boshqa shaharlardagi mashhur ulamo va muhaddislar asarlarini
o‘rgangan. At-Termiziy hadis o‘rganish va ularni yig‘ish uchun 20 yil o‘zga
yurtlarda bo‘ldi. Nishopurda Imom Buxoriy bilan uchrashib, ko‘plab hadislar
xususida fikr almashdi. At-Termiziyning buyuk alloma bilan besh yil birgalikda
yashashi va muloqotda bo‘lishi uning hayotida muhim o‘rin tutdi, xususan «Sahihi
Termiziy» asarining yaratilishida muhim omil bo‘lib xizmat qildi. Agar Imom
Buxoriy har bir hadisning ishonchliligini belgilashda barchadan ustun bo‘lsa,
Termiziy hadislarning darajasini aniqlashda «sahih»dan keyin «xasan» bosqichini
kiritdi.
Hasan-zaif bo‘lmasada, sahihdan darajasi pasroq hadislarga nisbatan berilgan
bahodir.
At-Termiziy hadisining fiqhga qanday taalluqli ekanini ham ko‘rsatib berdi. U
«Sahihi
Termiziy»dan
tashqari
«Shamoili
Nabaviya» («Payg‘ambar
alayxissalomning shakl va sifatlari»), «Kitob uz-zuhd» («Zohidlik kitobi»),
«Asmo’ us-sahoba» («Sahobalarning ismlari»), «Kitobul-ilal» («Illatlar kitobi») va
boshqa asarlar yozgan.At-Termiziy yozgan «Al-jome’ as-sahih» («Ishonarli
to‘plam»-«Sahihi Termiziy», «Sunani Termiziy» nomi bilan ham yuritiladi.
Mazkur to‘plam Imom Termiziyning 20 yil davomida o‘zga yurtlarda hadislarni
o‘rganib, yig‘ib, so‘ng ustozi va zamondoshi Imom Buxoriy bilan maslahatlashib
28
I.A.Karimov “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch” Toshkent, 2008. 38 b.
29
Qarang. M. Imomnazarov, M.Eshmuhamedova. Milliy ma’naviyatimiz asoslari. 135-bet.
106
yig‘gan to‘plamidir. U tartibi ixchamligi, takrori ozligi bilan ajralib turadi. Unda
boshqa hadis kitoblarida uchramaydigan xususiyatlar bor. Chunonchi, har bir
bobning hadisi keltirilgandan so‘ng, xuddi shu bobga tegishli hadis rivoyat qilgan
roviylarning ismlari sanab o‘tilgan. Har bir hadisning ishonarlilik va zaiflik
darajasi aniqlab berilgan. Har bir «sahih» ustiga «xasan» belgisi, ya’ni «juda
sahih», «beshak sahih» qo‘yilganligi bilan ajralib turadi. Imom at-Termiziyning
ma’naviy merosiga Prezidentimiz o‘zining shunday yuksak bahosini beradi: “Yana
bir ulug‘ vatandoshimiz – Abu Iso Muhammad ibn Iso Termiziyning ma’naviy
merosi, jumladan, “Sunani Termiziy” asari ham musulmon olamida yuksak
qadrlanadi. Allomaning asrlar davomida olimu fuzalolarga dastur bo‘lib kelgan
insof va adolat, insonparvarlikni targ‘ib etuvchi g‘oyalari hozirgi murakkab
davrimizning ko‘plab ahloqiy ma’naviy masalalarini hal etishda ham muhim
ahamiyat kasb etishi bilan e’tiborga molikdir”
30
.
1990 yilda at-Termiziy tavalludining 1200 yilligi mamlakatimizda keng
nishonlandi.
|
