Masala bayoni. Moturidiylik va ash’ariylik

123 
munozaralar qilib, shu sohaga oid asarlar yozib qoldirgan. Ulardan quyidagi 
«Kitabut Tavhid», «Kitabul maqomat», «Kitab rad avoilil adila lil Kaobiy», 
«Kitabul usul», «ar-Rad ala usulil Qaromita», «Kitab ta’vilot ahli sunna» va 
boshqalarni keltirish mumkin. 
Abu Mansur Moturidiyning ko‘p asarlari bizgacha yetib kelmagan, yetib 
kelganlari ham asosan xorijiy mamlakatlar kutubxona va qo‘lyozma fondlarida 
saqlanadi. 
Moturidiy islom olamida juda nozik hisoblangan «Kitabut tavhid» asari 
bizning davrimizga yetib kelgan. Olimning yana bir asari «Kitab ta’vilot ahli 
sunna» yoki boshqa bir nomi «Ta’vilot al-Qur’on» deb nomlanadi. Moturidiy bu 
asarida sunniy aqidaga zid qarashlarni rad qilishga harakat qiladi va Abu 
Hanifaning qarashlariga suyangan holda ish ko‘radi. Moturidiyning bu birgina 
asari tarix jarayonida ko‘p allomalar asarlariga asos solgan, ular ijodiga turtki 
bo‘lgan. 
Moturidiy ko‘p shogirdlar yetishtirdi, ular o‘z ustozlarining ta’limotini 
davom ettirishganligi tufayli hanafiy mazhabida kalom ilmi bo‘yicha moturidiya 
maktabi vujudga kelgan. 
Moturidiy «Imom al-huda» (hidoyat yo‘li imomi) va «Imom al-
mutakallimin» (mutakallimlar imomi) kabi nomlar bilan ham mashhur bo‘lgan. 
Ash’ariy ta’limotining asoschisi Abul Hasan Ash’ariy (873-941) bo‘lib, u 
boshlang‘ich saboqlarni o‘z otasidan olgan, keyinchalik o‘z zamonasining taniqli 
olimlaridan Abu Ishoq Marvaziy va Ibn Surayjdan fiqh ilmini, Zakariyo ibn Yahyo 
Sojiydan hadis ilmini o‘rganadi. 
Abul Hasan Ash’ariy taxminan 40 yoshlaridan keyin Bog‘dodga ko‘chib 
keladi va umrining oxirigacha ushbu shaharda qoladi.
Olim yuzga yaqin asarlar yozgan bo‘lib, ulardan baozilari quyidagilardir: 
«al-Fusul fiy ar-radd oala al-mulhidin», «ar-Rad ala al-mujassama», «Iyzohul 
burhon fiy ar-rad ala ahluz zayg‘ vat tug‘yon», «an-Naqs alal Juboiy», «Maqolotul 
mulhidin», «Tafsiru Abul Hasan», «Imomatu Abu Bakr Siddiq». 

124 
Abul Hasan Ash’ariy ahli sunnat va jamoaning ash’ariya e’tiqodiy 
ta’limotini yaratayotgan vaqtda Samarqandda Abu Mansur Moturidiy ham 
moturidiya ta’limotiga asos solayotgan edi. Bu ikki imom bir vaqtda yashagan 
bo‘lsalar ham bir-birlari bilan uchrashmagan, shunday bo‘lsada, ularning aqidaviy 
qarashlari deyarli bir xil. Ayrim juz’iy masalalarda lafziy ixtiloflar bo‘lsada, 
ularning asl maqsadi bir hisoblanadi. Boshqacha aytganda ikki ta’limot orasidagi 
ba’zi ixtiloflar lafziy bo‘lib, mohiyatan bir-birini qo‘llab-quvvatlab keladi. Shu 
nuqtai nazardan olib qaraganda ular o‘zaro bir-birini adashganlikda yoki 
bid’atchilikda ayblamaydi. Ular o‘zaro bir-birlarini «ahli sunna val jamoa» deb 
e’tirof etadilar. 
Ash’ariy va moturidiylik orasidagi asosiy farq imon masalasidadir. 
Moturidiy ta’limotiga ko‘ra imon til bilan iqror qilib, dil bilan tasdiqlashga 
aytiladi. Amal imonning tarkibiga kiritilmaydi. Ash’ariylikda esa, imonga amalni 
ham qo‘shadilar. Shu sababdan moturidiylik tarqalgan hududlarda imon keltirgan 
kishi musulmon hisoblanadi, ammo amal qilmagani uchun gunohkor bo‘ladi, deb 
yuritiladi. 
Mazkur ikki olimning ta’limotlari islom olamida keng tarqaldi va asrlar 
davomida musulmonlarni sof e’tiqodda bardavom bo‘lishiga, oyat va hadislarning 
ma’nolarini to‘g‘ri anglab, hayotga tatbiq etib kelishlariga, turli e’tiqodi noto‘g‘ri 
oqimlar ta’siriga tushib qolmaslikka sababchi bo‘ldi. 

Download 1,74 Mb.