Yassaviya tariqati.
Shayx Ahmad Yassaviy (vaf. 1166-67 y.) va uning
shogirdlari nomi bilan bog‘liqdir. Ahmad Yassaviy sufiylik tariqatining
targ‘ibotchisi bo‘lish bilan birga shoir ham edi. Yassaviy g‘oyalari bir necha
130
marotaba turli tahrirda nashr etilgan «Devoni hikmat»da jamlangan. Ammo
tadqiqotchilar orasida uning Yassaviyga taalluqliligi ilmiy muammo sifatida bahs
etilayapti. Uning fikricha, dunyoning noz-ne’matlarini so‘ragan kishi sufiy emas,
balki
zuhd
va
taqvo
ni ixtiyor etib, umrini toat-ibodatda hamda yig‘i bilan
o‘tkazgan kishi asl sufiydir. Uning «hikmatlar»i xalq orasida keng tarqalgan.
By tariqat asoschisi Xoja Ahmad Yassaviy bugungi Qozog‘istonning
janubidagi Chimkent viloyati Sayram qishlog‘ida dunyoga kelgan. Ba’zi
manbalarga qaraganda, u Yasida (hozirgi Turkiston) tavallud topgan. Rivoyatlarga
ko‘ra, bu yerda u Arslon-bob ismli mashhur shayxning xayrli duosiga erishgan.
Oddiy xalq ommasi anglaydigan uslubda sufiyona hikmatlari, she’rlari bilan
atrofdagi odamlarni xaq yo‘lga chaqiradi, ularning ma’naviyatiga kuchli ta’sir
ko‘rsatadi. Ahmad Yassaviy hayotligidayoq uzoq o‘lkalarga muridlarini jo‘natib,
o‘z tariqatini keng tarqatishga harakat qildi. Yassaviy
riyozat, chilla, zikr
va
mujohada
ga kuchli ahamiyat berib, hayotining aksari qismini
chillaxona
da
o‘tkazdi. Uning hayoti va karomatlari haqida ko‘plab manoqiblar saqlanib qolgan.
Yassaviy tariqatida
jahriy zikr
ijro etiladi. Zikr chog‘ida darvishning
tomog‘idan arraning tovushi kabi ovoz chiqqani uchun Yassaviyya zikriga «
zikri
arra
», «
zikri minshoriy
» deyiladi. Bu zikr quyidagicha ijro etiladi: darvish ikki
qo‘lini tizzasi ustiga qo‘yib, nafasini qorniga chiqarib «
ha
» deb, yana qorni
tomonidan nafas olib bosh, bel, yelka qimirlamagan holda «hayy» deydi va zikr
shu tarzda davom etadi. Zikrning 12 zarb turi ma’lumdir. Yassaviylikda
xilvat
ga
ham katta ahamiyat beriladi.
Bu tariqatda muhim o‘rin tutgan asoslar quyidagilardan iborat: Allohni
tanish (
ma’rifatulloh
), mutlaq jo‘mardlik, rostgo‘ylik, o‘zini Allohga topshirish
(
tavakkul
) va teran tafakkur.
Yassaviya tariqati, asosan, sunniy e’tiqodiga amal qilish bilan birga Xuroson
malomatiya
maktabidan biroz ta’sirlangani sababli, terma madaniyat asosiga ega.
Uning xususiyatlari keyinchalik yuzaga kelgan ko‘plab tariqatlarda aks etgan.
Hatto
Naqshbandiya
ni Yassaviyaning bir shahobchasi deb biluvchilar ham bor.
131
Ahmad Yassaviyning eng mashhur xalifalaridan Sulaymon Hakim ota Boqirg‘oniy
(vaf. 1186 y.), Sufiy Muhammad Donishmand az-Zarnuqiy va boshqalar ma’lum.
|
