132
as’hoblariga vasiyat qilib: «Ey odamlar! Men sizlarga shunday narsalarni
qoldirmoqdanmanki, agar ularni mahkam ushlab amal qilsangizlar, hech qachon
adashmaysiz. Bu narsa – Allohning kitobi va rasulullohning sunnatidir», - deb
aytgan edi.
Bundan ko‘rinadiki Islom huquqi-fiqhning ya’ni shariatning asosiy qonun va yo‘l-
yo‘riqlari Qur’oni karim va payg‘ambarimiz sunnatlarida bayon etilgan.
Chunonchi Payg‘ambar Muhammad (sav) rahnamoligida birinchi Islom davlati
tashkil topganda Shariat normalari o‘sha davlatning asosiy qonunlari bo‘lgan va
jamiyat hayotining barcha jabhalarini qamrab olgan.
Payg‘ambar vafotlaridan so‘ng ulug‘ imomlar bu asosiy qonunlardan barcha
musulmonlarning foydalanishi oson bo‘lishi uchun Qur’on va sunnatning hukm va
ko‘rsatmalariga asoslanib islomning hamma uchun tushunarli shariat qonun-
qoidalarini ishlab chiqqanlar. Qur’on va sunnatning hukmlaridan olingan qonun va
qoidalar «fiqh» dir. «Fiqh» so‘zining lug‘aviy ma’nosi «chuqur tushunish»,
«bilish» demakdir. Imom Hanifa fiqh – «kishining o‘z huquq va majburiyatlarini
bilishdir», - deb ta’rif bergan.
Shariatda «fiqh», «Alloh taolo o‘z payg‘ambari Muhammad orqali nozil qilgan
shariatni teran fahmlamoq» ma’nosini bildiradi. «Fiqh» ning shariat bo‘yicha
boshqa ta’rifida: «Fiqh» - shar’iy dalillardan far’iy hukmlar chiqarishdir deyiladi.
Bu ta’rifdagi «shar’iy dalil» Qur’on va xadislarning ayrim qoidalariga asoslangan
va ijmo’da tasdiqlangan odamlar xulq atvorini tartibga soladigan «amaliy»
me’yorlar majmuini bildiradi. «Far’iy hukm» esa umumiy hukmdan kelib
chiqadigan mujtahidlarning xususiy fikrlaridir
33
.
Shariat arabcha so‘z bo‘lib ma’nosi «to‘g‘ri yo‘l», «ilohiy yo‘l», «qonunchilik»
demakdir. Shariat – Alloh joriy qilgan va barcha mo‘minlar amal qilishi shart
bo‘lgan amaliy hukmlar majmuasidir. Shariat (fiqh) manbalari to‘rttadir. Har bir
faqih olim biror narsa to‘g‘risida hukm chiqarishda ana shu manbalarga
tayanmog‘i shart hisoblanadi.
