133
qilishlari, hukm chiqarishlari ya’ni fatvo berishlaridir. Bu borada
payg‘ambarimizning quyidagi hadislari asos bo‘ladi: «Hazrati Ali Rasulullohdan
«Qur’oni karim va hadisi sharifda hukmi bo‘lmagan biron ish sodir bo‘lsa nima
qilamiz?» – deb so‘raganlarida Rasululloh aytdilar: «Mo‘minlardan bo‘lgan
olimlarni to‘palab, o‘zaro maslahat qilinglar, bunday ishda bir kishining fikri bilan
hukm chiqarmanglar»
34
.
To‘rtinchisi
– Qiyos. Qiyos arabcha so‘z bo‘lib ma’nosi taqqoslash demakdir.
Qiyos – Qur’on va hadisda biror xuquqiy masalaga aniq javob topilmaganda,
hukmi bo‘lmasa Qur’on va hadisda shu masalaga o‘xshash bo‘lgan ko‘rsatma,
yo‘l-yo‘riqqa qiyoslash yo‘li bilan hukm chiqarilishi, izohlanishi. Masalan,
aroqning shayton ishi ekanligi, urush – janjal, adovat chiqarishga sababchi
bo‘lganligi uchun Qur’oni karimda man etilgan, harom qilingan oyat bor. Aroqdan
boshqa mast qiluvchi ichimliklar haqida hech narsa aytilmagan. Lekin mujtahid
ulamolar mast qiluvchi ichimliklarning hammasida ham aroq kabi salbiy natijalar
bo‘lishini hisobga olib, unga (aroqqa) qiyos qilganlar va boshqa mast qiluvchi,
kayf beruvchi narsalarni ham harom deb hukm chiqarganlar.
Fiqh – Qur’on va sunnaga asoslanadi. Shariat esa Qur’on, sunna bilan birga ijmo’
va qiyosga ham asoslanadi. Ana shu tarzda Islomda fiqhiy xulosalar ishlab
chiqarish uslublari shakllana va takomillasha bordi. Ijmo’ va qiyos qilish asosida
10-asrlarga kelib kishilar hayot tarzini tartibga solib turuvchi islom
xuquqshunosligi – fiqh ilmi mustaqil van sifatida uzil-kesil tarkib topdi. Fiqh
(xuquq) shunoslik fani mo‘min musulmonlar hayot tarzini tartibga solib turuvchi
me’yorlarni ikkiga bo‘ladi. 1. Musulmonlarning Alloh
bilan munosabatini belgilovchi ibodat me’yorlari; 2. Odamlar o‘rtasidagi o‘zaro
munosabat, shuningdek musulmon hokimiyati (davlat)ning o‘z fuqarolari, boshqa
dinlar va davlatlar bilan munosabatini belgilovchi me’yorlar. Faqih ulamolari
asosiy kuch g‘ayratlarini me’yorlarning ikkinchi toifasini ishlab chiqishga
qaratganlar.
Sunniylikda fiqhiy masalalarda hanafiylik, molikiylik, shofi’iylik, hanbaliylik
mazhablari mavjud.
