Tangrichilik.
Qadimgi turklar dini asosini
Tangri
ga (Samo) va Zaminga (Er-Suv)
sig‘inish tashkil etadi. Bunda Samoga sig‘inishga asosiy eotibor berilgan.
Tangrining xohishi bilan xoqonlar elni idora qilgan. Shuningdek, Tangri xohishi
bilan zafar quchganlar yoki mag‘lub bo‘lganlar.
Ahamiyat jihatidan undan keyingi o‘rinni maobuda
Umay
– oila va bolalar
himoyachisi egallagan. Shuningdek, turkiy tillarda so‘zlashuvchi qabilalarning
eotiqodlari ichida salmoqli o‘rinni muqaddas
tog‘lar
va
g‘orlar
ga ziyorat qilish
tashkil etadi.Turkiy asotirlarga ko‘ra, Ona bo‘ri turklar ajdodini g‘orda tuqqan. Shu
sababli buyuk xoqon bir yilda bir marotaba tog‘dagi g‘orlarga kelib, qurbonlik
qilgan. Turkiy xalqlar tasavvurlarida yer-suv, o‘rmon va tog‘larni ko‘pdan-ko‘p
arvohlar egallab turadi. Vaqti-vaqti bilan qurbonliklar keltirib, ularni tinchitib
turish lozim bo‘lgan. Rivoyatlarga ko‘ra, yer osti saltanati mavjud bo‘lib, o‘lgan
kishining ruhi u yerga ko‘chib o‘tadi va uni o‘lim xudosi va yer osti hukmdori
146
Erklig
boshqaradi. Ko‘pgina yozma manbalar olovning muqaddasligi, olov bilan
poklanish to‘g‘risida, ilohiy kuchga ega bo‘lgan
Yada
toshi vositasida go‘yo
yomg‘ir yog‘dira oladigan turk afsungarlari haqida Ma’lumotlar beradi.
Maolum davrlardan boshlab O‘rta Osiyo aholisi orasida eski diniy tasavvurlar
bilan bir qatorda boshqa sivilizatsiyalar doirasida shakllangan buddizm,
yahudiylik, xristianlik, manixeizm va islom diniy tizimlari ham tarqala boshladi.
Zardushtiylik.
Ibtidoiy jamoa tuzumi yemirilib borishi bilan diniy qarashlar ham
o‘zgara bordi. Diniy afsonalar mazmuni, diniy-yeotiqod amaliyoti ham o‘zgardi.
Miloddan avvalgi II-I ming yilliklarda paydo bo‘lgan din - zardushtiylik - o‘tga
sig‘inish, Markaziy Osiyoda eng keng tarqalgan diniy tizimlardan biri edi.
Zardushtiylik dini asosida foniy dunyoni yaratuvchi xudoning yagonaligi g‘oyasi
yotadi. U o‘zining haqiqatini yetqazish uchun odamlar orasidan unga samimiy
eotiqod qilgan Zardushtni tanladi. Zardusht- Mazda Yasna dini payg‘ambarining
nomi. Zardushtiylik bu diniy taolimotning shartli nomi bo‘lib, birinchi
targ‘ibotchisi nomi bilan atalgan.
O‘tmishda Zardo‘shtning va «Avesto» ning vatani qaerda bo‘lganligi to‘g‘risida
bahs-munozaralar bo‘lib ikki xil fikr ilgari surilgan. Birinchisi «G‘arb nazariyasi»
bo‘lib, bu nazariya tarafdorlari xozirgi Eron xududida joylashgan Media Zardo‘sht
vatani, Zardo‘shtiylik dini ana shu erda yuzaga kelgan va boshqa o‘lka xalqlari
o‘rtasida tarqalgan, degan fikrni ilgari surib kelmoqdalar.
Ikkinchi fikr «Sharq nazariyasi» deb yuritilib, bu nazariya tarafdorlari
Zardo‘shtning vatani va zardo‘shtiylik dinining yuzaga kelgan, ilk tarqalgan joyi
qadim Xorazm bo‘lgan deb eotirof etadilar.
Ko‘p yillik bahs-munozaralardan so‘ng pirovardida o‘ttizdan ortiq xorijiy
avestoshunos olimlar va o‘zimizning tadqiqotchi olimlarimiz Zardo‘shtning va
«Avesto» ning vatani O‘zbekiston, qadim Xorazm bo‘lgan degan qatoiy bir fikrga
kelganlar. Tadqiqotchi olimlarning bunday yakdillik bilan chiqargan xulosalarini
YuNESKO ham tasdiqlagan.
Shunday qilib, zardo‘shtiylik Markaziy Osiyoda shakllanib, keyinchalik Eron va
boshqa o‘lkalarga tarqalgan.
15
Zardo‘sht so‘zining lug‘aviy maonosi turlicha izohlanib kelinadi. Bir taobirga
ko‘ra «Sariq, tilla rang sohibi (egasi)»; boshqa bir taobirga ko‘ra «Zarrin yorug‘lik
egasi»; yana bir taobir bo‘yicha «Oq tuyalik, tuya boquvchi» demakdir. Baozi
tarixiy manbalarda bu nomning maonosi – «yulduz o‘g‘loni» deb taoriflangan.
Zardo‘sht insoniyat xaloskori sifatida maydonga chiqib, taraqqiyot uchun g‘oyat
zararli bo‘lgan ko‘pxudolik eotiqodlarini g‘ayriinsoniy mohiyatini anglab,
15
Қаранг. Фозила Сулаймонова. Шарқ ва Ғарб. Тошкент, «Ўзбекистон», 1997. 24-бет; Ўзбек
миллий энциклопедияси. 3-жилд, Тошкент -2002. 683-бет; Ислом энциклопедия. А. «Ўзбекистон
миллий энциклопедияси», Давлат нашриёти. Тошкент – 2004. 18-бет.
147
kishilarni yakkayu yagona Oliy Tangri – Axura Mazdaga eotiqod qilish g‘oyasini
ilgari surdi. Zardo‘sht vaxdoniyat – yakka xudoga eotiqod qilish g‘oyasini ilgari
surgan payg‘ambar sifatida insoniyat tarixi sahnidan o‘rin oldi.
Barcha payg‘ambarlar singari Zardo‘sht ham o‘zi tug‘ilib o‘sgan yurtda qadr-
qiymat topmaydi. Uzliksiz taoqib, tazyiq, tahdidlardan bezib, o‘z muxlislari va
tarafdorlari Bilan Eronga – axmoniylar shohi Gushtasi (Vishtasp) xuzuriga ketadi.
Shoh va malika Xutaosa butun saroy ayonlari bilan birgalikda Zardo‘shtning yangi
dinini qabul qiladilar va uning keng yoyilishiga yordam beradilar. Natijada
Zardo‘shtiylik uzil-kesil qaror topadi.
«Avesto» uzoq davrlar mobaynida – miloddan oldingi 3 ming yillikning
oxirlaridan boshlab og‘zaki tarzda shakllanib, avloddan-avlodga o‘tib kelgan.
«Avesto» ni Zardo‘sht diniy asar sifatida bir tizimga solgan, hamda o‘zi ham uning
«Gohlar» (Gotlar) qismini yozib kitobat qilgan. «Avesto» so‘zining lug‘aviy
maonosi «o‘rnatilgan, qatoiy qilib tayin etilgan qonun-qoidalar» demakdir.
«Avesto» - «Yasna», «Gohlar», «Visparad», «Yashtlar», «Vandidad» va «Kichik
Avesto» dan iborat.
- «Yasna» - toat, taozim, salovatga loyiq, munosib maonolarini ifodalaydi. U
«Avesto» ning eng qadimgi muhim qismi bo‘lib, 72 bobdan iborat bo‘lgan hamdu
sano, qurbonlik duolaridan tashkil topgan.
- «Gohlar» - maonosi qo‘shiq-gimn demakdir. U ham «Yasna» ning 72 bobi
sirasiga kiradi. «Gohlar» Zardo‘sht tomonidan ijod qilingan beshlik qo‘shiq-
gimnlaridir. Ularda yakka xudolik taolimoti, ikki qarama-qarshi kuchlar – ziyo va
zulmat, ezgulik va yovuzlik, hayot va o‘lim o‘rtasidagi kurashda har bir inson
yakayu-yagona oliy Tangri – Axura Mazda amriga ko‘ra ezgulik kuchlari
tomonida bo‘lishi kuylanadi.
- «Visparad» 24 bobdan iborat ibodatga doir qo‘shiqlar, xukmdorlarga qaratilgan
munojaatlar va jamiyki radlar madhidir.
- «Yashtlar» - maqtovlar, qutlovlar, eozozlar kabi maonolarni bildrib, u
zardo‘shtiylarning o‘qib yuradigan duolari va alohida ilohlarni madh etuvchi
qo‘shiq-oyatlardan iborat.
- «Vandidad» ning maonosi yovuz kuchlarga, devlarga qarshi qonun maonosini
bildiradi. U 22 bobdan iborat.
- «Kichik Avesto» (Xurda Avesto – deb ham yuritiladi.) «Avesto» hajmi katta
kitob, yaoni bo‘yi 120 sm, eni 70 sm dan iborat bo‘lganligi sababli undan dindorlar
kundalik faoliyatida froydalanishga qiyinchilik tug‘dirgan. «Avesto» dan
dindorlarning kundalik hayoti uchun zarur va ahamiyatli bo‘lgan duolar, olqishlar,
qo‘shiqlar tanlab olinib, shu asosda «Kichik Avesto» to‘plami yaratilgan.
«Avesto»da koinotning dastlabki unsuri – er, suv, havo, olov ulug‘lanadi. Tabiatni
bulg‘ash katta gunoh ekanligi taokidlanadi. Olov – gunohlarni poklovchi, yovuz
148
ruhlarni daf etuvchi sehrli kuch, deb taokidlanadi. Hatto erni, suvni
ifloslantirmaslik maqsadida mayit (o‘lgan kishining jasadi) ni erga ko‘mish, suvga
tashlash gunoh deb hisoblangan. Mayitni go‘shtini qushlarga edirib, suyaklarini
etdan tozalab uni maxsus sopol quti (ossuariy) larga solib, ayrim binolarda
saqlaganlar yoki maxsus quduqqa sochib yuborganlar.
Bu din behuda qon to‘kuvchi, qurbonliklar, harbiy to‘qnashuvlar, bosqinchilik
hujumlarini qoralab, o‘troq, osoyishta hayot kechirishga, mehnatga, dehqonchilik,
chorvachilik bilan shug‘ullanishga daovat etadi. Moddiy hayotni yaxshilashga
urinishni yovuzlikka qarshi kurash deb hisoblab, hayrli ishni, axloqli, odobli
bo‘lishni targ‘ib etgan. Zarbo‘shtiylik dinida qo‘riq er ochib uni bog‘u-rog‘ga
aylantirgan odam ilohiyat rahmatiga sazovor bo‘ladi, aksincha, bog‘lar, ekinzorlar,
sug‘orish inshoatlarini buzganlar kata gunohga qoladilar, deb uqdiriladi.
Insoniyat tarixida birinchi bo‘lib Zardo‘sht yaratgan dinda insonlarning bu
dunyodagi hayotiga yarasha narigi dunyodagi taqdiri hal bo‘lajagi haqidagi g‘oya
ilgari surilgan. Zardo‘shtiylik ta’limotining asosi olam qarama-qarshiliklar kurashi
asosiga qurilgan, degan g‘oyadan iborat. Bu qarama-qarshilik tabiatda hayot va
o‘lim, yorug‘lik, ziyo va zulmat, ijtimoiy hayotda adolat va adolatsizlik, axloqiy
hayotda yaxshilik va yomonlik, ezgulik va yovuzlik o‘rtasidagi abadiy kurashda
namoyon bo‘ladi, ko‘rinadi.
Ezgulik, yaxshilikning ifodachisi Axura Mazda doim yovuzlik, yomonlik xomiysi
Axrimanga qarshi kurash olib boradi. Ahura Mazda – «Ahura» va «Mazda»
so‘zlaridan iborat. Mazda so‘zi oldiga «ulug‘lash» so‘zi –Axura qo‘shilib Axura
Mazda nomi paydo bo‘lgan. Mazda so‘zi esa butun borliqni yaratgan mutloq aql,
dono, qudratli rahnamo demakdir. Shunday qilib Axura Mazda so‘zini «Xudo
Mazda», «Dono Xudo», «Ulug‘, qudratli xudo» deb tushunsak bo‘ladi.
Axriman so‘zining maonosi esa – yomonlik, yovuzlik, olami demakdir. U yovuzlik
timsoli bo‘lib, barcha shaytoniy kuchlar: yovuz devlar, jodular, al-vasti, tamomila
yomon kuchlar sardori deb qaraladi.
«Avesto» da mehnat nihoyatda ulug‘lanadi. Mehnat yaxshilik, moddiy noz-
neomatlar manbai ekanligi uqdiriladi. Inson sahovatli bo‘lishi uchun avvalo
mehnat qilishi, o‘z qo‘li bilan noz-neomatlar yaratishi zarurligi aytiladi. Unda:
«Don ekkan kishi taqvodorlik urug‘ini ekadi, u Mazdaga ixlosmandlik eotiqodini
olg‘a suradi, imonni oziqlantirib turadi…», deyiladi. Bunga amal qilish o‘n ming
marta ibodat qilish bilan barobar, yuzlab qurbonlik qilishga teng. Ekin ekish,
mehnat qilish – erdagi yovuzlikni yo‘qotishdir, deb qaraladi. «G‘alla erdan unib
chiqqanda», - deyiladi «Avesto» da, devlar larzaga keladi, g‘alla o‘rib
olinayotganda devlar nola-faryod chekadi, g‘alla yanchib un qilinayotganda ular
mahv (engiladi) bo‘ladi…» deb mehnat ulug‘lanadi.
149
«Avesto» da inson axloq – odobi, maonaviyati quyidagi uchlikda:
|
