Gumata –  yaxshi, ezgu fikr,  Gugta

150 
taraqqiy etishi keng tarjimonlik faoliyatiga ta’sir etadi. Bu jarayon, ayniqsa, halifa 
Ma’mun davrida (813 -833). Bag‘dodda “Bayt –ul hikma”(donolar uyi) tashkil 
etilgan paytda tezlashdi. Yunon falsafasi va taboati, hind hisobi, al –himiya va ilmi 
nujumga asarlar arab tiliga o‘girildi. Bunda Markaziy Osiyodan yetishib chiqqan 
mutafakkirlar al –Xorizmiy, al –Farg‘oniy, al –Farobiy, Ibn Sino, al –Beruniy, kabi 
mutafakkirlar ham katta rol o‘ynaydilar. 
Renessans –uyg‘onish davri madaniyati, ma’naviyati va ma’rifati mohiyati –
e’tibori bilan dunyoviy, gumanistik dunyoqarashi, antik davr madaniy merosiga 
murojaat qilish, bamisoli uning “qayta uyg‘onishi” (nomi ham shundan) ni 
anglatadi. Uyg‘onish davri namoyondalari qarashlari insonning cheksiz 
imkoniyatlariga, uning irodasiga, aql –idrokiga ishonib qarashi bilan ajralib turadi. 
Sharq va G‘arb uyg‘onishi uchun umumiy xususiyatlar antik davrga murojaat 
qilish, uni “ qayta tirilish” , tabiiy fanlar rivoji, fanda unversallik (qomusiylik)ni 
gumanizmni targ‘ib etish va boshqalarda namoyon bo‘ladi. 
Sharq renessansi davri quyidagi umumiy xususiyatlarga ega:

Madaniyat, dunyoviy fanlar va islom aqidashunosligining taraqqiyoti;

yunon, rum, fors, hind va boshqa madaniyatlar yutuqlariga suyanish; 

Astronomiya, matematika, minerologiya, jo‘g‘rofiya, kimyo va boshqa tabiiy 
fanlar rivoji; 

Uslub (metodologiya)da –ratsionalizm, mantiqning ustunligi; 

Insoniy do‘stlik,yuksak ahloqiylikning targ‘ibot etilishi ; 

Falsafaning keng darajada rivoj topishi;

Adabiyot, she’riyat, ritorikaning keng miqyosda rivojlanishi; 

Bilimdonlikning qomusiy harakterda ekanligi; 
Bu davrga kelib, avvalo O‘rta Osiyo, Eron, Iroq va Suriya ilmu fan va 
madaniyatning yirik o‘chog‘iga aylandi. Xorazm, Buxoro, Xirotda yirik ilmiy 
markazlar tashkil topgan edi. Xorazmiy, Farobiy, Ibn Sino, Farg‘oniy, Beruniy, 
Imom al –Buxoriy, Imom Iso at – Termiziy, Hakim at –Termiziy kabi O‘rta 
Osiyolik olimlar va ulamolarning dong‘i yetti iqlimga tarqalgan edi. O‘rta 
Osiyoning qadimiy, ko‘hna va hamisha navqiron Buxoro, Xiva , Samarqand kabi 
shaharlari qadimdan fan, madaniyat va ma’naviyatning markazi bo‘lib kelganligi 
bilan ajralib turadi. 
O‘rta Osiyo tabiiiy –ilmiy tafakkuri rivojining boshlanishi buyuk alloma Ahmad al 
–Farg‘oniy va Muso Muhammad al –Xorazmiylarning nomi bilan bog‘liqdir. 
Ularning har ikkisi ham Bag‘doddagi “Bayt ul –hukma” ning yetakchi ilm 
sohiblaridan sanalgan. 1998 yilda Ahmad al –Farg‘oniy tavalludining 1200 yilligi 
yurtimizda keng nishonlandi. Uning vafoti 861 yildir. U mashhur falakiyotshunos 
olim. Uning asosiy asarlari “Astronomiya va astrolyabiyaga kirish”, “ Falakdan 
bo‘ladigan sabablar” , “Astrolyabiya fani usullari”, “Osmon harakatlari va 

151 
yulduzlar ilmi” va boshqalar sanaladi. Ahmad al –Farg‘oniyning “Astronomiya 
asoslari “ kitobi o‘sha davrdagi astronomiya sohasidagi bilimlarning qomusi 
bo‘lgan. Unda qadimgi falakiyotshunoslik bilimlari, uning qoidalari, usullari bayon 
qilingan. Asar XII asrdayoq lotin tiliga tarjima etilib, ko‘p asrlar davomida 
Yevropada astronomiya bo‘yicha qo‘llanma, darslik, sifatida hizmat qilib kelgan. “ 
Yevropada Al – Fraganus nomi bilan mashxur bo‘lgan bu allomaning ilm fan 
rivojidagi nufuzi shu qadar yuksak ediki,uning ismi sharifi yer kurrasidagina emas, 
balki samoda xam shuxrat topdi. O‘n oltinchi asrda oydagi kraterlardan biriga 
uning nomi berilgani bu fikrni isbotlaydi”
40
. 
Muhammad Muso al –Xorazmiy (780 -850) Sharqning buyuk mutafakkiri 
qomusiy olimidir.Uning ilmi hujum, geodeziya ju’g‘rofiya, ayniqsa, riyoziyot 
sohasidagi xizmatlari beqiyosdir. U arab, hind,lotin, yunon,fors tilllarini bilgan . 
Xorazmiy bir qancha kitob va risolalarnig muallifidir. Bulardan eng mashhuri 
aljabr faniga oid “Kitob al jabr va al –muqobala” asaridir. Bu asar riyoziyotda 
yangi mustaqil fan – algebraning vujudga kelishiga zamin bo‘ldi. U tenglamalarni 
yechishming ikki usulini – al jabr, ya’ni qarama – qarshi ishoralarni yagon amusbat 
ishorga keltitish va al –muqobala, ya’ni bir xil xadlarni qarama - qarshi qo‘yishni 
kashf etadi. 
Xorazmiy “Sind hind” , “ Ziji Xorazmiy “ Astrologiya bo‘yicha risola” , “Quyosh 
saoti haqida risola” , Yerning shakli haqida kitob”, “Trigometrik jadvallar”, 
“Musiqa bo‘yicha xulosa”, “Tarix haqida” va boshq asarlarning muallifi. Uning 
buyuk hizmatlaridan biri Yevropa va Yaqin Sharq ilmini qadimgi hindlarning 
o‘nlik tizimi bilan tanishtirdi. Uchi Yevropada “Algaritmus” deb yuritganlar. 
Algoritm esa uning lotinlashtirilgan nomidir. 
Sharq falsafiy, ijtimoiy, ahloqiy fikri rivojini Abu Nasr Farobiy (873 950 
)siz tasavvur etish qiyin. U “Sharq Aristoteli” , “Ikkinchi muallim” degan unvonga 
sazovor bo‘lgan mashhur mutafakkirdir. Sharqda qadim Yunonistonning eng 
mashxur faylasufi Aristotel “Birinchi muallim” deb yuritilgan. Farobiy ko‘p tillarni 
bilgan qomusiy olim. U yaratgan narsalarni umumiy soni 160 ta bo‘lib, uni 20ta 
guruhga ajratish mumkin : 
a)
Qadimgi yunon faylasuflari va tabiatshunoslari –Aristotel, Platon, Yevklid, 
Galen va boshqalarning ilmiy meroslarini tarjima qilish, sharxlash, targ‘ib qilish va 
o‘rganishga bag‘ishlangan asarlar; 
b)
O‘rta asr fanining tabiiiy, ijtimoiy –falsafiy sohalariga oid risolalar;
Jumladan, “Aristotelning “Osmon sistemasi” kitobiga izoh” , “Aristotelning 
“Etika” kitobiga sharx” , “Sunstansiya haqida so‘z” , “Masalalar manbai” , 
“Qonunlar haqida kitob”, “Bo‘shliq haqida kitob” , “Musiqa haqida so‘z” , “Fozil 
40
Islom Karimov “Yuksak ma’naviyat –engilmas kuch” T – “ Ma’naviyat” 2008 -42 bet

152 
shahar aholisining qarashlari” va boshqalarni ko‘rsatish mumkin. Farobiyning 
fikricha, insonning va jamoatning g‘alabaga erishuvchi, yaxshilikni qo‘lga kiritishi, 
ahloqiy va aqliy mukammallikka ko‘tarilishi inson va jamoatning o‘z qo‘lidadir. 
U davlatni fozil va johil davlatlarga bo‘ladi. Fazilatli shaharlarda ilm, falsafa, 
ahloq -ma’rifat birinchi o‘rinda bo‘lmog‘i lozim, deb biladi. Shunda jamiyat 
yetuklikka erishadi, deydi. Fozil shahar boshlig‘i bilimni, haqiqatni sevuvchi, 
yolg‘on va yolg‘onchilarga nafrat bilan qarashi, adolatni yaxwi ko‘ruvchi va adolat 
uchun kurashuvchi bo‘lishi kerakdeb aytadi. Farobiy insonning kamoloti uchun 
hizmat qilgan, hayr –ehsonli ishlar, go‘zal insoniy fazilatlarni yaxshilik deb 
hisoblaydi. Insonning kamolotiga to‘sqinlik qiluvchi dangasalik, bekorchilik kabi 
yomon odatlar, bilimsizlik, ongsizlik, kasb –hunarga ega bo‘lmaslik kabi 
nuqsonlarni yomonlik, deb kishilarni undan ogohlantiradi.
Farobiy hayotining oliy maqsadi baxt –saodatga erishuvdan iborat, kishilar 
bunga olamni o‘rganish, kasb –hunar va ilmlarni o‘zlashtirish –ma’rifatli bo‘lish 
orqali erishadi deb qaraydi.
Xorazmlik buyuk olim Abu Rayhon Beruniy (973 1048) jahon fani tarixida 
eng mashxur siymolar qatoridan joy olgan, o‘z davridagi deyarli hamma fanlarga 
katta hissa qo‘shgan, mashhur qomusiy ilm sohibi, yirik tabiatshunos va 
faylasufdir. U o‘z umri davomida 150 dan ortiq asarlar yaratgan. Shulardan eng 
mashhurlari “ Qadimgi avlodlardan qolgan yodgorliklar” , “Ma’sud qonuni” , 
“Hindiston” , “ Geoddziya” , “ Mineralogiya” , “Saydana” va boshqalardir. Garchi 
Beruniy falsafiy –ahloqiy masalalarga oid maxsus asar yozmagan bo‘lsada, ammo 
ko‘pgina asarlarida bu masala haqida fikrlar bayon etgan.
Beruniy xalqlar o‘rtasidagi do‘stlikni va ilmiy hamkorlikni yuksak 
qadrlaydi. Ularni eng insoniy ahloqiy sifat deb maqtab, amalda o‘zi ko‘rsatdi. Bir 
necha yil Hindistonda yashagan 45 yoshli olim qadimgi hind –sanskrit tilini 
o‘rganib, bu tilga Evklidning “Elementlar” , Ptolomeyning “Almajistiy” asarlarini 
tarjma qildi va hind olimlarini yunon ilmi va falsafasi bilan tanishtirdi. O‘zi esa 
hindlarning ilmi, adabiyoti, falsafasi va ahloqini o‘rgandi. Bu haqda Beruniyning 
o‘zi shunday deb yozadi: “ O‘zimni …. Ularning munajjimlari huzurida , ustoz 
huzurida turgan shogirddek ta’zim bilan tutar edim…..So‘ng hisob ilmining 
haqiqiy yo‘llarini ularga ravshanlantiradigan bo‘ldim…. Ularning kattalari meni 
o‘z tillari bilan “ Daryo” deb maqtar edilar”.
Beruniy fikricha, kishilar uchun dunyoda turli hollar bor. Bu maqtaluvchi 
yaxshilik va qoralanuvchi –yomonlikdir. Maqtaluvchi yaxshi hollar bo‘lib, 
ularning tayanchi poklik va to‘g‘rilik deb ko‘rsatadi. 
Beruniy o‘z davrining eng ko‘zga ko‘ringan ilm –fan homiysi edi. U mamlakat 
ravnaqini fan, ma’rifat rivojida ko‘rgan. Ilm –fan , ma’rifat sahovatlihizmatni 
o‘tashi deb hisobladi. U shunday yozadi: “Mening butun fikri –yodim, qalbim –

153 
bilimlarni targ‘ib qilishga qaratilgan, chunki men bilim orttirish lazzatidan 
bahramand bo‘ldim. Buni men o‘zim uchun katta baxt deb hisoblayman”.
Insonning oliy fazilati boshqalar haqida, ayniqsa, kambag‘allar haqida 
g‘amxorlik qilishdani iboratdir. Beruniy doimo xalqlarning do‘st, inoq, ittifoq 
bo‘lib yashashi uchun kurashib keldi. U insoniyatga, u yaratgan madaniyatga 
qirg‘in kelturuvchi urushlarni qoraladi. Beruniy madaniy hamkorlik va ilm –
ma’rifatning keng tarqalishiga katta e’tibor bergan allomadir. Beruniy o‘rta asr 
sharoitida haqiqiy tajribaga, kuzatish, eksperimentga asoslanuvchi aniq ilmiy 
tafakkurni boshlab beruvchilardandir , haqli ravishda “Amerikalik fan tarixchisi 
Sarton XI asrning “Beruniy asri” deb ta’riflaydi”
41
.
Jahon madaniyati va ma’rifatiga katta hissa, Sharq va yevropada “Shayx –ur
rais olimlar boshlig‘i” unvoniga ega bo‘lgan alloma Abu Ali ibn Sino (980 -
1037)ning ilmiy merosi biz uchun bebaho hazinadir. U o‘z umri davomida 450 dan 
ortiq asarlar yaratgan. Uning” Tib qonunlari” nomli 5 jilddan iborat kitobi asrlar 
davomida Sharq va Yevropada meditsina bo‘yicha asosiy qo‘llanma bo‘lib xizmat 
qilib kelmoqda. “ Ibn Sinoning “Tib qonunlari” asari necha asrlar davomida 
Yevropaning eng nufuzli oliy o‘quv yurtlarida asosiy tibbiyot darsliklaridan biri 
sifatida o‘qitib kelindi”
42
. 
Ibn Sino yoshligida zo‘r mehnat, izlanish, g‘ayrat bilan ilmlarni o‘rganishga 
kirishgan. U bu haqda shunday yozadi: “Uyquga ketgan vaqtimda ham o‘ngimdagi 
masalalarni ko‘rardim. Shu holatda ko‘p masalalar tushimda menga ayyon 
bo‘lardi… shu zaylda hamma ilmlarni mustahkam egallay oldim. Insonning 
imkoniyat darajasida egallaydigan darajada bilimni egallab oldim. Aristotelning “ 
Metafizika”sini “qirq bir marta qayta o‘qidim”. U menga hatto yod bo‘lib ham 
qoldi. Lekin shunday bo‘lishiga qaramay, men uning maqsadlarini tushuna 
olmasdim” , -deb yozadi u tarjimai holida. Ibn Sino bu muammoni Farobiyning 
Aristotel “Metafizika” siga yozgan sharhini o‘qib hal etadi.
Ibn Sino umrining ko‘p qismini sarsonlikda o‘tkazishga qaramay –
matematika, astronomiya, fizika, kimyo, biologiya, farmokologiya, psixologiya, 
filologiya, falsafa va tabobat sohasida barakali ijod qilgan mutafakkirdir. Uning 
asarlaridan 100 tachasi bizgacha yetib kelgan, xolos. Ularning qatoriga o‘rta asr 
ilmining barcha muhim sohalarini o‘z ichiga olgan , xususan –mantiq, fizika, 
matematika, metafizikani to‘liq qamrab olgan “Kitob ash –shifo” , 20 tomdan 
iborat “ Kitob ul –insof “ , “Donishnoma” , “Lisonut –tayr(Qushlar tili)” , 
“Solomon va Ibsol” , “Hayy ibn Yaqzon” kabi asarlari kiradi. U o‘zining falsafiy – 
ahloqiy asarlarida hukmdorlarni qonunsizliklarga qarshi kurashishga, xalqning 
talablariga quloq solishga, adolat yuzasidan ish yuritishga chaqiradi. Adolatni 
41
Islom Karimov “Yuksak ma’naviyat –engilmas kuch” T – “ Ma’naviyat” 2008 -42 bet
42
Islom Karimov “Yuksak ma’naviyat –engilmas kuch” T – “ Ma’naviyat” 2008 -43 bet

154 
inson hatti –harakatining eng yaxshi bezagi deb ko‘rsatadi. Uning fikricha, yaxshili 
donolikda, donolik esa hodisalarni bilish orqali qo‘lga kiritiladi. Bilim , ma’rifat 
inson hayotining ajralmas tomonidir. U shunday yozadi: 
Jon agar bir shish bo‘lsa, ilm huddi lampadir,
Hikmati insonni bilgil, ul chirog‘da lampayog‘. 
Ibn Sino”Solomon va Ibsol” qissasisa rostgo‘ylik, sadoqat, pok muhabbat, 
irodaning makr ustidan g‘alabasini tasvirlaydi. 
Mutafakkir kishilarni do‘stlik va haqiqatga, do‘stlikning qadriga yetishga 
chaqiradi. Insonni esa olamdagi mavjudotlar ichida eng buyuk zot, deb qaraydi. 
Shunday qilib ,Ibn Sino O‘rta asr Sharq va Yevropa madaniyati va ma’rifati 
taraqqiyotiga juda katta ta’sir ko‘rsatdi.
IX –XII asrlar ma’naviyati va ma’rifati rivojida XI asrning ko‘zga ko‘ringan 
shoiri Yusuf Xos Xojib ham katta o‘rin tutadi. Yusuf Xos Xojib o‘zining yagona 
dostoni bo‘lmish “Qutadg‘u bilig” (“Baxtga elutuvchi bilim”) bilan mashhurdir. 
Bu asar 1069 yilda yozilgan bo‘lib, uni shoir Qashqar hokimi Sulaymon Arslon 
Qoraxonga bag‘ishlangan. Shu asari uchun unga Xos Xojib, ya’ni buyuk xonning 
maxsus maslahatchisi unvoni berilgan. Doston qahromonlari –hokim Kuntug‘di 
adolat ramzi, vazir Oyto‘ldi baxt ramzi sifatida, vazirning o‘g‘li O‘gdulmish aql 
ramzi sifatida tasvirlanadi. 
Mutaffakir inson faqat jamiyatda, boshqa kishilar bilan muloqotda va foydali 
mehnatda chinakam kamolga yetadi, degan g‘oyani ilgari suradi. Insonga foyda 
keltirmaydigan inson –o‘likdir, deb ta’kidlaydi. Jamiyatda mehnat ahli –dehqonlar, 
chorvadorlar, hunarmandlar hal qiluvchi ro‘l o‘ynaydi, deb uqtiradi. Shuning 
uchun, Yusuf Xos Xojib hokimga adolatli bo‘lish, o‘zboshimchalik va 
qonunsizlikka yo‘l qo‘ymaslikni maslahat beradi. 
Mutafakkir fikricha, odam kimligidan qat’iy nazar inson bo‘lishi lozim, chunki 
dunyoda faqat insoniylikkina abadul –abad qoladi. Shu sababli o‘z nomini hamisha 
yaxshilik bilan eslashni istagan kishi faqat yaxshilik qilishi lozim. U shunday 
yozadi: “Kimning odobi yaxshi va ahloqi to‘g‘ri bo‘lsa, u kishi maqsadiga yetadi 
va baxt unga kulib boqadi” , chunki “ yaxshi ahloq jamiki yaxshiliklarning 
zaminidir”
Yusuf Xos Xojib ilm va ma’rifatni jamiyatning taraqqiyotiga, gullab –
yashnashiga olib keluvchi kuch deb bilib, ularni egallashga da’vat etadi. U kishini 
zulmat ichidagi uyga, bilimni esa ana shu uyni nurafshon etuvchi mash’alaga 
o‘xshatadi. Shoir kishilarni so‘zlaganda o‘ylab gapirishga chaqiradi. So‘zingga
ehtiyot bo‘l, boshing ketmasin. Tilinga ehtiyot bo‘l, tishing sinmasin. Ma’nodor 
so‘z donolik alomatidir. Shu boisdan odam ko‘proq quloq solib, kam gapirishi 
kerak, deb aytadi. 

155 
Yusuf Xos Xojib shuningdek, insonning tashqi qiyofasi uning ichki ma’naviy 
dunyosiga mos bo‘lishiga katta ahamiyat beradi. Mutafakkir yolg‘onchi, munofiq 
kishilar jamiyat uchun zararli, bunday kishilardan uzoq bo‘lish kerak, deydi. 
Shunday qilib, XI asrda yashab ijod qilgan Yusuf Xos Xojib “ Qutadg‘u 
bilig” asarida ma’rifatparvarlik, yuksak ahloqiylik g‘oyalarini ilgari suradi. Bu 
asar katta ma’naviy –ma’rifiy va tarbiyaviy ahamiyat ega. 
Biz o‘rganayotgan davrda ahloqiy –didaktik mavzuda asar yaratgan va shuxrat 
qozongan shoir Ahmad Yugnakiydir. U XII asr oxiri va XIII asrning birinchi 
yarmida yashab ijod qilgan. Undan bizgacha “ Hibbatul –haqoyiq” dostoni yetib 
kelgan. U o‘z dostonida dunyoning bevafoligi, o‘tkinchiligi haqida gapirib : dunyo 
go‘yo karvon faqat ozgina fursat to‘xtab o‘tiladigan rabot (karvonsaroy). Shu 
sababli, deb ta’kidlaydi u, bu dunyodagi rohat –farog‘atga intilish befoyda, uni deb 
azob –uqubat chekishga arzimaydi, chunki “ sen bugun ko‘rib turgan boylik ertaga 
g‘oyib bo‘ladi, sen o‘zimizniki deb bilgan buyumlar boshqalarga qolib ketadi. 
Shuning uchun faqat yashilik urug‘ini sepish uchungina yashash kerak deb 
uqtiradi. U bilimli, ma’rifatli kishilarni yetuk kishilar deb hisoblaydi. Inson bilan 
bilimni ajratib bo‘lmaydi, faqat bilimli kishigina kamol topishi mumkinligini 
ta’kidlaydi: 
Olim odam –qimmatbaho dinordir, 
Nodon, johil odam –qimmatsiz soxta puldir. 
Uning fikricha, inson olim bo‘lgandan keyingina ulug‘lik darajasiga ko‘tariladi va 
yaxshi nom qoldiradi. Bilimsiz kishi sog‘lom bo‘lsa ham, u o‘likdir deb ko‘rsatadi. 
Bilim inson uchun bitmas – tuganmas mulkdir, deb t’kidlaydi. Shoir ahloq –
odobdagi asosiy narsa tildir. Til baxtiyorlik va baxtsizlikning sababidir, deb 
uqtiradi. Shu bilan birga, olim halollik va haqgo‘ylik, saxiylik inson uchun fazilat, 
unga intilish kerak deya, xasislik va badfe’llikni qoralaydi. Kamsuqumlik va 
kamtarinlik insonni ulug‘laydi, deb ko‘rsatadi. 
Kishilarga faqat yaxshi kishilardan do‘st orttirishni maslahat beradi.Faqat 
yaxshi ishlar kutibgina yaxshi natijalar kutish mumkin, chunki “….. tikan ekib, 
hosiliga uzum olmaysan” , deb aytadi. 
Yuqoridagilardan ko‘rinib turubdiki, IX –XII asrlar davomida Markaziy 
Osiyoda ilm, fan va ma’rifat yuqori darajada rivojlangan. Ularning zaminida avlod, 
ajdodlarimizning yuksak darajadagi ma’naviyatga ega ekanligi turadi. Chunki 
ma’naviy qashshoq inson hech qachon ilm , fan, ma’rifat va madaniyatni 
rivojlantira olmaydi. Uning ulkan salohiyatidan bahra ola olmaydi. 
Buyuk avlod ajdodlarimiz tomonidan amalga oshirilgan ulkan ishlar jahon 
sivilizatsiyasining yutug‘i sifatida barcha xalqlarga xizmat qilib kelmoqda. Bu o‘z 
navbatida har bir o‘zbek farzandida g‘urur uyg‘otadi ba bu ma’naviy boyliklarni 
chuqur o‘zlashtirishga intilishini kuchaytirib boraveradi.

156 
Uyg‘onish davrida islom madaniyati o‘zining yuksak taraqqiyotiga erishdi. Islom 
Arabistonda vujudga kelgan bo‘lsa ham, islom ilm fani Movarounnahrda ravnaq 
topdi. Bu diyor allomalari o‘z durdona asarlari bilan o‘rta asrlarda Qur’on tafsiri, 
hadisshunoslik, arab filologiyasi, fiqh (islom huquqshunosligi), kalom (islom 
falsafasi) ilmlarining turli sohalari taraqqiyotida yangi davrni boshlab berdilar. 
Qur’onni tafsir qiluvchilarning aksariyati “ Imom al –Moturudiy, Imom Abu Lays 
as –Samarqandiy, Imom az Zamahshariy, Imom an –Nasafiy” ushbu diyor vakillari 
edi. 
Xadislar to‘plami sunna deb nom olgan bo‘lib, islom dunyosida eng nufuzli deb 
e’tirof etilgan oltita ishonchli hadislar to‘polami mualliflarining aksariyati O‘rta 
Osiyolikdir. Ular ichida buyuk muhaddis Imom al –Buxoriyning “Sahihi Buxoriy “ 
to‘plami eng mo‘tabar hisoblanadi. “ Bu mo‘tabar zot merosining gultoji bo‘lmish 
eng ishonchli hadislar to‘plami – “ Al - jome’ as –sahih” kitobi islom dinida 
Qur’oni Karimdan keyingi ikkinchi muqaddas manba bo‘lib, ahli islom e’tiqodiga 
ko‘ra, u bashariyat tomonidan bitilgan kitoblarning eng ulug‘i hisoblanadi”
43
.  
Prezidentimiz Sh.M. Mirziyoevning BMT Bosh Assambleyasining 72 –
sessiyasidagi ma’ruzasida Markaziy Osiyo uyg‘onish davrining ko‘plab yorqin 
nomoyondalari, ularning islom va jahon sivilizatsiyasiga qo‘shgan bebaho hissasi 
haqida so‘z yuritib Imom Buxoriy faoliyatiga alohida urg‘u berdi. “ Al –Jomi’ as –
Sahih asariga kiritilgan ishonchli hadislarning soni takrorlanadiganlari bilan birga 
7275 ta bo‘lib, takrorlanmaydigan holda esa 4000 hadisdan iborat”
44
.  
Bu davrda ushbu zaminda islom huquqi –shariat rivoj topgan bo‘lib, bu sohada 
ham Movarounnahrlik allomalar boy meros qoldirganlar. Ayniqsa Burhoniddin al 
–Marg‘inoniyning “Al – hidoya” asari islom olamida mashxur bo‘ldi. 
“Marg‘inoniyning o‘lmas merosi, xususan, ellik yetti kitobdan iborat “Hidoya” –
“To‘g‘ri yo‘l” deb atalgan asari, mana, sakkiz asrdirki, musulmon mamlakatlarida 
eng nufuzli va mukammal huquqiy manba sifatida e’tirof etib kelinayotgani albatta 
bejiz emas”
45
. 
Musulmon olamida keng tarqalgan buyuk ta’limot –tasavvuf jamiyat ma’naviy 
hayotining rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etdi. O‘rta Osiyoda Yassaviya, 
Kubraviya va Naqshbandiya tasavvuf tariqatlari shakllanib, keng tarqaldi. 
Bahouddin Naqshbandning “Diling ollohda, qo‘ling mehnatda bo‘lsin” degan 
hayotbahsh hikmati islom dinining ma’no mohiyatini yorqin ifodalab beradi.
 
43
Islom Karimov “Yuksak ma’naviyat –engilmas kuch” T – “ Ma’naviyat” 2008 -38 bet
44
Sh.M. Mirziyoev. BMT Bosh Assambleyasining 72 –sessiyasidagi nutqi 2017 yil 19 sentabr
45
Islom Karimov “Yuksak ma’naviyat –engilmas kuch” T – “ Ma’naviyat” 2008 -40 bet

157 

Download 1,74 Mb.