125
qorilar, Vizantiya bilan chegara urushlarida qatnashgan jangchilar, kosiblar,
tijoratchilar, jumladan, islomni qabul qilgan xristianlar kirganlar. Bu davrda
sufiy
yoki
at-tasavvuf
terminlari hali keng tarqalmagan edi: uning o‘rniga
zuhd
(tarkidunyochilik) yoki
zohid
,
obid
so‘zlari ishlatilar edi. Islomdagi bu mistik-
asketik oqimning paydo bo‘lishi va taraqqiy etishiga musulmon
jamiyatidagi ilk
ikki asr davomidagi siyosiy-ijtimoiy beqarorlik, diniy hayotning murakkabligi,
uning natijasida kelib chiqqan ma’naviy-g‘oyaviy izlanishlar va boshqa dinlarning,
xususan, xristianlikning ta’sirini ko‘rsatish mumkin.
Ilk davr sufiylari, aniqrog‘i,
zohid
va
obid
lariga xos xususiyatlar
quyidagilardan iborat edi: Qur’oni karim oyatlari ustida chuqur fikr yuritish,
Qur’on va Payg‘ambar sunnatlariga qat’iy amal qilish, kechalarini nafl ibodatlar
bilan bedor o‘tkazish, kunduzlari ro‘za tutish, hayot
lazzatlaridan voz kechish,
gunohdan saqlanish, hokim va harbiylardan o‘zini yiroq tutish, halol va harom
orasini juda uzoq tutish (
vara’
), o‘zini Alloh ixtiyoriga topshirish (
tavakkul
) va h.k.
Sufiylik ta’limoti
mu’taziliy
lardagi mavhum ilohiyotga oid fikrlar, obro‘li
shaxslarga ko‘r-ko‘rona taqlid qilish, muqaddas matnlarga so‘zma-so‘z itoat
etishdan farqli o‘laroq, insonga asosiy ob’ekt sifatida qaraydi:
inson amallarini
boshqaradigan ruhiyatning mayda qirralarini ham chuqur tahlil qilish, shaxsiy
kechinmalarga e’tibor bilan qarash va diniy haqiqatlarni chuqur his qilish ularga
xos xususiyatlardan edi. Shu
bois ham ziyrak ruhshunos,
ilm al-qulub va-l-xavotir
(
qalblar va fikrlar ilmi
)ga asos solgan al-Hasan al-Basriy (vaf. 728 y.) sufiylikning
asoschilaridan hisoblanadi.
Al-Hasan al-Basriyning as’hoblari, basralik zohidlar – Raboh ibn Amr,
Rabi’a al-Adaviya (vaf. 752-53 y.), Molik ibn Dinor (131/748-49), Shaqiq al-
Balxiy (vaf. 770 y.) va Fuzayl ibn Iyod (vaf. 778 y.), Sulaymon ad-Doroniylarning
(VIII-IX asrlar) va’z va ma’ruzalarida Allohga bo‘lgan sof muhabbat, unga
yaqinlashishga bo‘lgan intilish haqidagi fikrlar paydo bo‘ldi. O‘sha davrdan
boshlab ular sufiylikka aniq mistik xarakter bag‘ishladilar va bu ta’limotlar sufiylik
mafkurasining o‘ziga xos xususiyatiga aylandi.
126
IX asr davomida tasavvuf nazariyoti va amaliyotini ishlab chiqish uchun
qizg‘in harakatlar davom etdi. Basra bilan bir qatorda Bag‘dod va Xuroson sufiylik
maktablari ham eng nufuzli maktablar sirasiga kirdi. Ularning namoyandalari
avvalgidek sufiyning ichki dunyosiga asosiy e’tiborni qaratar edilar. Ularning
ahvol
,
maqomot
lariga batafsil tavsiflar berdilar. Boshqa mistik ta’limotlar kabi
sufiylikka «dunyo gunohkorligidan» poklanib, ilohiyotga yaqinlashishga olib
boradigan yo‘l (
tariq
) sifatida qaradilar. O‘z-o‘zini nazorat (
muroqaba
,
muhosaba
)
qilishga erishish uchun ibodatning «ixlos» va «sadoqat» bilan bo‘lishiga asosiy
urg‘u beriladi.
Tasavvufda Allohga yetishish (
vasl
) unga qo‘shilib ketish (
baqo
) bilan
bo‘lishi mumkin, degan fikr ilgari surildi. Bu masala keng
omma orasida tushunarli
bo‘lmaganligi va mazkur g‘oya tarafdorlari al-Husayn ibn Mansur al-Halloj (qatli
922 y.), Ibn Ato, Ayn al-Qudot al-Hamadoniy kabilarning qatl etilishi boshqa
sufiylarni hushyorlikka chaqirdi.
Tasavvufning manbalardagi talqini quyidagi yo‘sinda: bunga ko‘ra, ba’zi
musulmonlar kalom va mantiq ilmlaridagi turli ko‘rinishdagi tortishuvlardan,
quruq bahslardan o‘z qalblarini saqlab, Alloh taoloning muhabbati yo‘lida
zuhd
va
taqvo
ni o‘zlariga kasb qilib oldilar. Ularga «sufiy» deb nom berildi. Islom dinida
birinchi sufiy nomini olganlardan Abu Hoshim ash-Shomiy (vaf. 776-77 y.),
tasavvuf usuliga birinchi marta sharh bergan kishi
Imom Molikning shogirdi
Zunnun al-Misriy (vaf. 869-70 y.), minbardan turib birinchi marotaba tasavvufga
chaqirgan kishi Abu Bakr ash-Shibliy (vaf. 945-46 y.), tasavvuf usulini kengaytirib
tartibga solgan kishi Junayd al-Bag‘dodiy (vaf. 1007-08 y.) edilar. Ayollardan
birinchi sufiy bo‘lgan kishi Robi’a al-Adaviyadir (vaf. 752-53 y.). Umuman
olganda, tasavvufning rivojlanish yo‘li islom tarixining ajralmas bir bo‘lagidir.
Movarounnahrga sufiylik Xuroson orqali kirib keldi.
Keyingi davr
sufiylarining talqiniga ko‘ra, Movarounnahrda sufiylik oqimi aqoid olimi shayx
Abu Ya’qub Yusuf al-Hamadoniy (vaf. 1140-41 y.) shaxsidan boshlanadi. Unga
ko‘ra Yusuf al-Hamadoniy maktabi ikki tarmoqqa ajratiladi:
