2.Masala bayoni Kalom ilmi.
Musulmonlar islom ta’limotini Muhammad
payg‘ambar (a.s.)dan o‘rganganlar. Vaqt o‘tishi bilan islom ta’limotini faqat shu
dinni yaxshi bilgan olimlar tushuntira boshladilar. Bu ta’limotni tushuntiruvchi fan
paydo bo‘ldi. Mazkur fan turli davrlarda o‘ziga xos «al-fiqh al-akbar», «tavhid»,
«aqida», «kalom», «usul ad-din» kabi nomlar bilan ataldi. Uning nomlari turlicha
bo‘lsada, bir mavzuni, ya’ni aqidani o‘rganishga qaratilgan.
«Al-Fiqh al-akbar» atamasini birinchi bo‘lib imom Abu Hanifa ishlatgan va
shu nom bilan risola yozgan. Fiqh so‘zi biror narsani o‘ta yaxshi, har tomonlama
tushunib, fahmlash ma’nosini bildiradi. Shuningdek, namoz, ro‘za, haj, nikoh va
boshqa amaliy hukmlarni o‘rganuvchi ilmga ham fiqh deyiladi. Aqidaviy
masalalarni o‘rganuvchi ilmni esa, «Al-Fiqh al-akbar», ya’ni «katta fiqh», amaliy
fiqh esa, kichik fiqh hisoblanadi.
120
«Kalom ilmi» aqida ilmining eng mashhur nomlaridan biri hisoblanadi.
«Aqida» bir narsani ikkinchisiga «mahkam bog‘lash» ma’nosini bildiradi. Islom
aqidasi musulmon insonni muayyan tushunchalar bilan mustahkam bog‘lab
turadigan e’tiqodlar yig‘indisi. Ya’ni, biror narsaga e’tiqod qilish uchun uni hech
qanday shubha qoldirmaydigan darajada juda yaxshi bilishdir. Ma’lum bir fikr
insonning fikriga aylanib, his-tuyg‘ularini yo‘llaydigan va harakatlarini
boshqaradigan holga yetganda, aqidaga aylangan bo‘ladi.
Dindagi ayrim shar’iy hukmlar o‘zgarishi mumkin. Ammo sof e’tiqod
o‘zgarmaydi, hukmi ham o‘chmaydi. Chunonchi Allohning yagonaligi, farishtalar,
jannat va do‘zaxga imon keltirish kabi e’tiqodga oid qarashlar o‘zgarmaydi.
«Kalom» so‘zi arabcha bo‘lib, lug‘atda gap, suhbat, til, so‘zlashuv, nutq,
bayon ma’nolarini anglatadi. Istilohiy ma’noda esa, musulmonning e’tiqodi,
aqidasi, dunyoqarashini ko‘rsatib beruvchi ta’limotga aytiladi. Boshqacha aytganda
balog‘atga yetgan musulmon kishining e’tiqod qilishi, imon keltirishi, islom
dinining zaruratlari shaklida tasdiq qilishi, qalbiga mahkam bog‘lab olib undan
ajralishi mumkin bo‘lmagan sharoiy e’tiqodiy hukmlardir.
Islom ta’limotiga ko‘ra insonning ikki dunyodagi saodati aynan aqidasiga
bog‘liq. Agar musulmonning aqidasi pok bo‘lsa, yo‘li to‘g‘ri bo‘ladi, qilgan barcha
amallari qabul bo‘ladi va bandalik bilan sodir etgan ba’zi gunohlari afv etiladi.
Biroq kishi aqidasi sof bo‘lmasa, buzuq bo‘lsa, yo‘li noto‘g‘ri bo‘ladi, qilgan
amallari behuda ketadi va oxiratda jahannam ahlidan bo‘ladi deb hisoblanadi.
Aqida masalasi o‘ta muhim bo‘lganidan eng birinchi payg‘ambardan
boshlab, oxirgi Muhammad payg‘ambar (a.s.)gacha bu masalani Allohning o‘zi
ko‘rsatib bergan. Shuning uchun aqidaviy qarashlarning asosi Qur’onda berilgan
va hadislardagi ko‘rsatmalar negizida ishlab chiqilib, tartibga solingan.
Sahobalar tiriklik paytidayoq aqidaviy qarama-qarshilik paydo bo‘lgan.
Islomda aqidaviy ixtiloflar to‘rtinchi xalifa sahoba Alining qo‘shinidagi askarlari
ichidan ajrab chiqqan, aqiyda masalasida bir necha shubhali savollar chiqargan
xorijiylar toifasi bilan Ali va u kishining yaqin safdoshlari orasida bo‘lib o‘tdi.
121
Sahobalar davri tugab tobeinlar vaqtida vaziyat yanada o‘zgardi. Chunki bu
davrga kelib din ilmlarini, ayniqsa aqidani biluvchi kishilar kamaydi va ular
alohida shaxs sifatida ajralib chiqdilar. Bu davrda sof aqidaviy qarashlarga qarshi
turli g‘oyalarni ilgari surgan firqa va toifalarning tarqalishi kengayb ketgan edi.
Ular o‘zlarining buzuq, islomga oid bo‘lmagan fikr va qarashlarini, e’tiqodlarini
tarqatib, islomning aqidasini buzishga harakat qilganlar. Shuningdek, fath etilgan
yerlardagi xalqlarning eski qarashlari, falsafalari, dinlari haqidagi o‘z tushuncha va
tafakkurlari mavjud bo‘lgan. Shuning sababidan ular islom ta’limotini tushunib
olishlari qiyin kechgan. Qur’on oyatlari va hadislarni o‘zlarining eski qarashlari
asosida tushunishlari ham bo‘lgan.
Bunga bir necha sabablar bor: fath ishlari sababli islom yerlari kengaydi.
Islom dushmanlari esa, islom nomidan turli g‘oyalarni tarqatishga uringanlar; fath
etilgan yerlardagi aholi o‘zining eski dinlari aqidasiga mos tarzda oyat va
hadislarni tushunishi natijasida turli g‘oyalar yuzaga keldi va boshqa sabablar
orqali musulmonlar orasida noto‘g‘ri, islomga mos bo‘lmagan qarashlar paydo
bo‘ldi.
Islom ta’limotini buzib talqin qilish natijasida ularga raddiya sifatida olimlar
kalom, ya’ni aqida ilmiga asos qo‘ydilar. Bu musulmonlar uchun zarur sohaga
aylandi. Har bir musulmon kishi buni bilishi shart bo‘lgan majburiy ilmga aylandi.
Chunonchi Saoduddin Taftazoniy «Maqosid at-tolibin» asarida: «Kalom ilmi diniy
aqoid usullarini ishonchli dalillar asosida anglashni o‘rgatadigan ilmdir. U bilan
shar’iy, nazariy, aqidaviy masalalar hal qilinadi. Uning natijasi imonga komil
ishonch bilan ziynat berish, foydasi esa bu dunyoda intizomli hayot kechirish va
oxiratda azob-uqubatdan xalos bo‘lishdir. Shunday ekan kalom ilmi eng sharafli
ilmdir».
Abu Homid G‘azzoliy o‘zining «Ihyo ulum ad-din» nomli asarida:
«...Chuqur bilimga ega bo‘lmagan oddiy musulmonlarning diniy e’tiqodlarini turli
bid’at va noto‘g‘ri g‘oyalardan qo‘riqlash uchun kalom ilmini o‘rganish vojibdir»,
degan.
122
Yuqoridagilardan kelib chiqib aytish mumkinki, aqoid yoki kalom ilmining
vazifasi: a) diniy e’tiqodlarni qatoiy dalillar bilan isbotlash va ular haqidagi shubha
hamda gumonlarni rad qilish; b) insonni aqidada oddiy taqlidchi bo‘lishdan har bir
e’tiqodga hujjat keltira olish darajasiga ko‘tarish; v) islomning sof e’tiqodlarini
adashgan zalolat ahlining shubha va gumonlaridan himoya qilish.
|
