4- MAVZU: MASNAVIY, TARJE’BAND, TARKIBBAND
Mashg‘ulotning maqsadi:
• talabalarga mumtoz she’riyat janrlari va hajman katta bo‘lgan
janrlari haqida nazariy m a’lumot berish;
• lirik tur
va uning asosiy xususiyatlari, janrlari haqida batafsil
m a’lumot berish;
• ifodali o ‘qish malakasini shakllantirish, janrlar tipologiyasi,
ulaming o ‘ziga xos xususiyatlari, o ‘xshash
va farqli jihatlarini
talabalarga o ‘rgatish.
Kutiladigan natijalar:
• talabalar mumtoz she’riyat janrlari kursining asosiy maqsadi
va vazifalari haqida m a’lumotga ega bo‘ladilar;
• lirik tur, uning asosiy xususiyatlari va uning janrlari haqida
nazariy m a’lumotga ega boiadilar;
• lirik turga mansub masnaviy, tarje’band
va tarkibband
shakllari, ulaming o ‘ziga xos xususiyatlari haqida m a’lumot
oladilar.
K o‘rgazmali qurollar:
Adabiyotshunoslik
lug‘ati,
ilmiy-nazariy
adabiyotlar,
shoirlaming to‘plamlari, darsliklar (bunda maktab hamda akademik
litsey darsliklaridan ham foydalanish kutilgan natijalarni beradi),
shoirlaming she’riy to‘plamlari.
Darsning rejasi:
1. Masnaviy nima?
2.Uning o‘ziga xos xususiyatlari.
3.Tarje’band, unga xos qofiyalanish.
4.Tarkibband, unung o ‘ziga xos xususiyatlari.
5.Tarje’band, tarkibband, masnaviy shoiriar ijodida.
6.Xulosa.
Tayanch so‘z va iboralar:
Masnaviy, tarje’band,
“Vase keng” maydon, Vosita bayt,
Alisher Navoiy, Hofiz Xorazmiy, Hamid Olimjon, Xurshid Davron.
Masnaviy o‘zaro qofiyalanuvchi, ikki misradan iborat she’r
shaklidir. “Masnaviy” so‘zi arabcha bo‘lib, “ikkilik”, “ju ft” degan
25
m&’nol&Fni bildiradi. M asnaviy usuli
voqea va hodisalam i epik
k o ‘lam da aks ettirishga imkon bergani uchun ham doston k o ‘pincha
shu y o ‘l- bilan yoziladi. Bundan tashqari, qasida, she’riy nom a va
boshqa turdagi asarlar ham m asnaviy shaklida yaratilishi mumkin.
M asnaviy m umtoz adabiyotim izda eng k o ‘p qo ‘llangan. “Xam sa”
(A lisher
Navoiy),
“ Shayboniynom a”
(M uham mad
Solih),
“Tanobchilar” (M uqimiy), “Ilm xosiyati” (Furqat) kabi asarlar
m asnaviy janrida yozilgan.
M asnaviyni “doston” ham deyishadi. Alisher N avoiy masnaviy
janrini “vase” (keng m aydon) deb ta’riflagan. M asnaviyning
qofiyalanish tartibi quyidagicha: a-a, b-b, d-d...
0 ‘zbek adabiyoti tarixida masnaviy yo ‘li
bilan yaratilib,
bizgacha to 'la holda saqlangan asar Y usuf Xos Hojibning
“Q utadg‘u bilig” dostonidir.
Misol: Nedur ahvoling, ey z o 'r i g ‘aribim,
-a
Visolim davlatidan benasibim
-a
Chekardim g ‘am tog ‘in holing nechukdir
?...
-b
B u yu kd in jis m i chun noting nechukdir
?...
-b
(A lisher N avoiy, S h irin n in g F arhodga m aktubidan)
M asnaviy tarzida yoziladigan asarlarda har qaysi bayt m ustaqil
qofiyalanadi. Bu xil qofiyalash usuli qulay b o ‘lganligi
uchun katta
hajm dagi she’riy asarlari: hikoya - manzumalar, hajviy hikoyalar,
soqiynom alar, dostonlar shu tarzda qofiyalangan. Jumladan,
X orazm iy “M uhabbatnom a”si,
X o‘jandiy “Latofatnom a” sidagi
m aktublar, Qutbning “Xusrav va Shirin” dostoni, “Y usuf va
Z ulayho”, “Gul va N avro‘z” asari, Navoiy, M uhamm ad Solih,
N ishotiy
dostonlari, M uqim iyning hajviy hikoyalari, Furqatning
m a’rifat mavzusidagi m anzum alari shu tarzda qofiyalangan.
Jumladan, Ogahiyning dahr b o g ‘i ta’rifidagi m asnaviysi shunday
boshlanadi:
D ahrki bir bog
7
m usajfodurur
,
Boshdin ayoq zeb ilu orodurur.
Lutfu nazohat aro har gulshani,
A ysh ila ishrat elining maskani.
О ‘yla ki Jirdavs fa z o s i oning,
Ruhafzo obu havosi oning.
26
Nahrlari о ‘ylaki bahrum najot,
Balki azubat aro aynul hayot.
Suvlari har sori namudor о ‘lub,
Oynai tahtihol anhor о ‘lub.
Havfzalari ichra musaffo zulol,
Xosuyatu t a ’m aro havsar misol.
Ochilibon yu z rang ila gullari,
Sochilibon gul uza sunbullari...
Masnaviyning xususiyatlari to ‘g‘risida “Al-mo‘jam fi-maori
ash’or ul-Ajam” asarida Qays ar-Roziy shunday deb yozadi:
“...Ajam shoirlari har bir baytdagi misralarining o'zaro qofiyadosh
bo‘lishi nuqtai nazaridan uni masnaviy deb yuritilgan”.
Noma va masal janrining ham ko‘pchiligi masnaviyda
yaratilgan. T aije’band (ar. “banddagi takror “)
- qofiya tuzilishi
tarkibbandnikiga o ‘xshash she’r shakli. Farq shundaki, tarkibbandda
bandlar oxiridagi bir bayt mustaqil qofiyalansa, tarje’banddagi
hamma bandlar oxirida bir xil bayt takrorlanib keladi. Tarje’bandlar
16-24 misrali 5-10 banddan tashkil topadi.
Misol:
Vaqiful ey oshiqi bexonumon,
Behuda ко ‘p chekmagil ohu f ig ‘on.
Yor visolini tilab barho,
Qilma firoqida о ‘zing notavon,
Lablari bo ‘sani qilib orzu,
G ‘ussa chekib aylama bag ‘ringni qon.
Har nechkim gar chi vafo aylasang,
Lek j afolar senga aylar ayon,
Botinida dushmani joning sening,
Barchasi zohirda bo ‘lib mehribon.
Chashmai xunxor ekanin bilmading,
Fahm qilib la ’lini mo jiz bayon.
О ‘zni g ‘ami ishqiga aylar asir,
Shomu sahar b o ‘lm ag‘il ozurdajon.
Shoxi jahonim, bor erur bevafb,
Zolimi bedodg ‘aru purjafo.
-a
-a
-b
-a
- f
-a
-e
-a
-d
-a
-h
-a
-a
-j
-j
takrorlanadi
-i
