Demak, tarje’band (ar. banddagi takror) “asosan bir baytning har
band ox?irida aynan takrorlanib kelishi bilan xarakterlanuvchi she’r
bo‘lganligi uehun shu takrorlanuvchi bayt “vosita bayt”, “ bosh
bayt”, “vosila bayt” deb yuritiladi va masnaviy shaklida (a-a,b-b,v-
v) qofiyalanadi; Chunki bandlardagi boshlang‘ich b a n n in g qofiyasi
a-a dir, navbatdagi baytlarda esa g ‘azallardagi
qofiyalanish usuliga
o ‘xshab faqat ikkinchi m isralar qofiyalanadi va ular oxirgi bosh
baytgacha shu- holda davom etadi. Har band oxirida, m uayyan
tarzda takrorlanib turuvchi baytda shoir aytmoqchi bo‘lgan g ‘oyaviy
muddao, asosiy fikr ta ’kidlanadi va o ‘quvchining diqqati doim shu
baytdagi xulosaga qaratib boriladi”.
“B adoye’ ul-Vasat” dagi tarje ’band (jami 7 band) 8
baytdan
iborat bo ‘lib, har band oxirgi:
Yodingni qilay harifi majlis,
Fikringni etay ко ‘ngilga munis.
bayti takrorlanadi. T arje’bandning oxirgi bandidagi tarji’bayt
(vosita bayt) dan oldin shoirning taxallusi ham b a’zida k o ‘rsatiladi,
ba’zida ko ‘rsatilmaydi. A ytilganlarni to ‘liq anglash uchun, ushbu
ta tje ’bandning birinchi va so ’nggi bandlarni qayd etamiz. Uning
birinchi bandi:
Ey kiprigi neshu ко 'zi xunxor,
-a
Jonim ni necha qilursen afgor.
-a
La ’ling g ‘amidin ко ‘ngilda erdi,
-b
H ar qonki sirishkim etti izhor.
-a
Hayhotki, hajring ilgidindur
-d
Jonim da alam tanimda ozor
-a
Yuzingni ко ‘rib m eni ramida,
-e
Ishq о ‘tig ‘a, bo ‘lg ‘ali giriftor.
-d
Sen erdung majlisim harifi
-j
Kim, yed i hasad spehri g ‘addor.
-a
28
Yuz hasrat ila meni ayirdi
- f
Vaslingdin, ayo, xujasta diydor.
-a
Emdiki firo q aro tushubmen,
-q
opguncha yana har if, yo yor.
-a
Yodingni qilay harifi majlis
- f
Fikringni etay ко ‘ngulga munis,
- f
Uning so ’nggi (yettinchi) bandi:
Ey hushvari husn uzra hohim,
X o ‘blar bori hazratigda xodim.
Buzding bu ко ‘ngilni lajaram m u lk -
Vayron bo ‘lur, о ’Isa shoh zolim.
Har nechaki beinoyat о ‘lub,
Qilding meni begunoh mujrim.
Ummid budurki, yana tengri
Qilsa meni maqdamingg ‘a azim.
Iqbol kebi turub qoshingda,
Bo ‘Isam yana xidmatingg ‘a jozim.
Vaslingda g ‘azal tafakkur aylab,
Unilg'amen ushbu baytnikim.
Yodingni qilay harifi majlis,
Fikringni etay ко ‘ngulga munis.
Alisher Navoiyning “Navodirush - shabob”
devonidagi
tarje’bandda 8 band va har bir bandda 11 bayt bor. Demak, bu
tarje’band 176 misrani o ‘z ichiga oladi. Mana shu tarje’bandning
birinchi bandidagi birinchi, ikkinchi va so‘nggi bayti:
29
Jahon qasrig ‘adur suv uzra bunyod
C h u y o ‘q. bim yodi andin bo ‘Imog ‘il sho d
N e sh o d о 'Ig ‘av kishi bir qasridinkim
,
Oniy tengri yaratm ush m ehnat obod.
Baqosizdur ja h o n ra ’nosi Valloh,
Jahon r a ’nosi у о 'q kim mosivalloh.
Dem ak, birinchi bandning birinchi bayti masnaviy usulida
(bunyod - shod) qofiyalangan. Ikkinchi baytning birinchi misrasi
qofiyasiz, ikkinchi misrasi (obod) birinchi bayt misralari bilan
qoyofadosh (bunyod shod, obod).
U chinchi, to ‘rtinchi,
beshinchi, oltinchi, yettinchi, sakkizinchi,
to ‘qqizinchi va o'ninchi baytning toq misralari qofiyasiz va ju ft
misralari (bedod, sayyod, jallod, odamizod, p o ‘lad, bunyod, barbod,
qasam yod) birinchi bayt misralari bilan qofiyadosh b o ‘lib
keladi
(bunyod, shod obod, bedod, sayyod, jallod, odamizod, p o ‘lad,
bunyod, barbod, qasamyod). So’nggi o ‘n birinchi bayt misralari esa
avvalgi baytlar misralaridagi ohangdosh so‘zlardan butunlay farq
qiladigan (m ustaqil ravishda) m asnaviy
usulida qofiyalangan
(Valloh-m osivalloh). Demak, birinchi band qofiyasining sxemasi:
a+a, b+a, v+a, g+a, d+a, e+a... Ikkinchi, uchinchi, to ‘rtinchi,
beshichi, oltinchi, yettinchi, sakkizinchi
band qofiyalari ham shu
sxema asosida tuzilgan.
Am m o
sh e’r
bandlarining
har
birida
boshqa-boshqa
ohangdoshlik topilgan.
B undan tashqari bandlam ing har birida oxirgi bayt sifatida
birinchi bandning so ’nggi bayti:
Baqosizdur ja h o n r a ’nosi Valloh,
Jahon ra ’nosi yo ‘q kim mosivalloh.
aynan takrorlanib kelaveradi. Bu bayt, birinchidan, she’r
g ‘oyasini ta ’kidlasa, bo‘rttirsa, ikkinchidan, tarje’banddagi sakkiz
bandni bir-biriga bog‘lovchi kom pozitsion vosita rolini bajaradi.
Shu y o i bilan ham nisbiy m ustaqillikka ega b o ‘lgan
sakkiz band
birikib, yaxlit sh e’r - tarje’band paydo b o ig a n .
XX asr o ‘zbek shoirlari ham tarje’band janridan foydalanishgan.
30
Chunonchi, shoir Habibiy devonida:
Dilbarim bir dilbarkim dilrabolar dilbari,
Dilrabolar dilbari dildori, ya ’ni sarvari,
bayti bilan boshlanuvchi tarje’band bor. Bu tarje’band besh
banddan tuzilgan, har bir bandda yetti bayt berilgan.
Tarkibband (ar.”bandni biriktirish”) - hajman g ‘azalga teng
bo‘lgan va g ‘azal singari (a-a, b-a, d-a...) qofiyalanuvchi bandlardan
tuzilgan she’r bo ‘lib, bunda har qaysi band oxiridagi ikki misra
mustaqil ohangdoshlikka ega bo‘ladi.
Misol:
Dahr bog ‘iki ja fo shoiridir har chamani,
-a
Juz ja fo ahliga sanchilmadi oning tikani
-a
Kimdakim dog 4 vafo ко ‘rsa, shahid aylamasa,
-b
Lolasining ne uchun qongu bo ‘yahnish kafani
-a
Poymol etmasa andinki kelur mehr isi,
-d
Oyog
‘
ostinda nedin qoldi giyohi damani.
-a
Sajhai xotiri р о к о ‘Imasa barbod andin,
-e
Bas, ne sovrulmoq erurkim, kurar oning samani.
-a
Rostlar bo ’Isa uning orasida barxurdor,
-b
Javrdin, bas, nega bebarlik erur sarvi fani.
-a
Gar yaqin ahlini M ansur kabi qatl etmas,
-h
Bas, nedindur shajaru sunbuli - doru rusani?
-a
Var komil axli j aloyi vatan ermas andin
- f
Nega firoqdur ul akmali davron vatani?
-a
Bahri urfon duri sayyid Hasan ulkim aflok
-i
Yetti durji aro bir ко ‘madi andoq duri pok.
-i
o ‘zaro qofiyalanadi
