Izchillik prinsipi.
Ta`lim izchilligi uchun tizimlilik o`lchov hisoblanadi. Bu haqda
Ya.A.Komenskiy aytadi: “Mashg`ulotlarni shunday o`tkazish kerakki, unda
keyin o`rganiladigan hodisa o`rganilganlarga asoslansin, hozirgisi
keyingilarini o`rganishda mustahkamlansin”.
Haqiqatdan ham, o`quvchilarning nutqiy tayyorgarligiga tayanish,
ularning oldingi sinflarda hosil qilgan bilimlarini hisobga olish, o`rganilgan va
o`rganiladigan bilimlar urtasida aloqadorlikni ta`minlashga izchillik prinsipi
orqali erishiladi.
Masalan: ot, uning ma`nosi, suroklari, birlik va ko`plikda, kelishik, egalik
qo`shimchalari bilan qo`llanishi kabi boshlang`ich ma`lumotlarga tayanib,
o`quvchilar ot so`z turkumi vositasida so`z birikmalari va gaplar kurishni
o`rganishi tizimli va izchil bilim olishga zamin hozirlaydi.
Ko`rsatmalilik va onglilik prinsiplari.
Ta`limda ko`rsatmalilikdan foydalanish o`tiladigan mavzuni zoxiriy
ifodalash va egallangan bilimlarni takrorlash va mustahkamlash yuzasidan
belgilanadi. Boshlang`ich sinflarda uyunchoqlar, rasmlar, narsa buyumlarni
bevosita kuzatish, ushlash va ularning mantiq-mohiyatini chuqurroq
anglashga, qurilganlarni og`zaki ifodalash ehtiyoji esa o`quvchida boyitish,
mustaqil mushohada ko`nikmasini rivojlantirishga, birlamchi nutqiy
malakalar hosil bo`lishiga yordam beradi.
Yuqori sinflarda xususan, akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida
ko`rgazmalilikni yanada kengroq qamrovda tashkil qilish maqsadga
muvofiq. Turli timsoliy belgilar, rangli jadvallar, lingafon , magnitafon,
diktafon, radio va televideniya ko`rsatuvlari, o`quv
–
o`rgatuv
texnikasining
so`ngi
yutug`lari: kopmyuter,
multimediya,
kolidoskop, vodeoglaz singarilardan unumli va samarali foydalanish
o`quvchining ijodiy va nutqiy barkamolligini tanlash, ma`naviy
dunyoqarashini kengaytirishga shart-sharoit yaratadi.
Zamonaviy darslik va o`quv qo`llanmalarini takrorlash, umumlashtirish,
egallangan buyumlarni mustahkamlashga qaratilgan grammatik jadvallar,
kompyuterda ishlashga yunaltirilgan dasturlar, fikrlash jarayonini
jadallashtirishga qaratilgan o`quv topshiriqlari, ijodiy tafakkur doirasini
kengaytiruvchi savol, topshiriq va boshqotirmalar bilan boyitilishi maqsadga
muvofiq.
O`quvchi shaxsida nutqiy tadbirkorlik, notiqlik san`ati kurtaklarini
rivojlantirish, og`zaki va yozma matn yaratish malakasini shakllantirish
e`tibordan chetda qolib ketmasligi lozim.
Til hodisalarini o`rganishda eng samarali va sinalgan grammatik
vositalardan biri ko`rgazmali kommunikativ jadvallardir.
Kommunikativ jadvallar ishlatilishi maqsadiga ko`ra turlicha bo`ladi:
1.
Leksik jadvallar.
2.
Fonetik jadvallar.
3.
Grammatik jadvallar.
4.
Imloviy (orfografik) jadvallar.
5.
Stilistik uslubiy jadvallar.
6.
Aralash jadvallar (imlo va so`z yasalishi fonetika va so`z tarkibi)
Jadvallar yasalgan materialiga ko`ra ikki xil ko`rinishda bo`ladi.
1.
Bosma (grafik) jadvallar (har xil hajmli oq qog`oz yoki materialga
ishlanadi)
2.
Slayd jadvallar (rangsiz kleyonkaga rangli tasvirda tushuriladi)
Bundan tashqari hozirgi o`zbek adabiy tilini o`rganishda zamonaviy
texnika vositalari bo`lmish:
1.
Lingafondan foydalanish ya`ni eshituv a`zolari orqali to`g`ri
talaffuzki, qiroat san`atini o`rganish;
2.
Video kurs: o`zbek tilining talaffuz me`yorlari audio-video
muloqotini o`rganish.
3.
Kommunikativ
savodxonlikni
ta`minlashga
qaratilgan
kompyuter o`quv dasturlaridan foydalanish yaxshi natijalarga olib keladi.
Masalan:
-
imloviy dasturlar (bunda o`quvchining imlo savodxonligini oshirishga
qaratilgan o`quv mashqlari disketlarga joylanadi);
-
fonetik hodisalar kompyuter dasturi (bunda fonetika bo`yicha o`quv
mashqlari disketlarga beriladi);
-
Grammatik dastur (morfoligiya va sintaksis o`quv topshiriqlari tuzilib,
disketlarga joylashtiriladi);
-
Stilistik (uslubiy) dastur. Bunda o`quvchining uslubiyat bo`yicha
egallagan bilim va ko`nikmalarini shakllantirish, so`z tanlash, gapni
kengaytirish va ixchamlashtirish, berilgan matnni davom ettirish va matn
yaratishning bosqichli tizimi (MYaBT) ustida ishlash uchun mo`ljallangan
savol va topshiriqlar, mashqlar, ma`rifiy hamda topshiriqli rasmlar (mustaqil
matn yaratish uchun) beriladi.
-
Audio-vedio dasturlar. Ularda muayyan bir sharoitda bo`lib o`tgan
uchrashuvlar, ilmiy-amaliy kengash va anjumanlar, marosimlar (yubiley,
to`y, kelin salom, beshik to`yi); bayramlar – Mustaqillik kuni, Navro`z
taronalari, yangi yil oqshomi, bitiruvchilar kechasi (oqshom) tasvirlari
videotasmalarga tushirilib, videokassetalarga tartib bilan joylahtiriladi.
Yuqorida keltirilgan o`quv dasturlaridan 1-, 2-, 3 – si so`z boyligini
oshirish, fonetika, orfoefiya, leksikologiya, morfologiya, va sintaksis
yuzasidan egallangan bilim, malaka va ko`nikmalarni mustahkamlash
uchun tavsiya etilgan bo`lsa, 4- va 5- dasturlar o`quvchining yozma va
og`zaki nutqini shakllantirish, matn yaratish malakalarini rivojlantirish uchun
mo`ljallangan.
Bundan tashqari hozirgi o`zbek adabiy tilini o`rganish jarayonini
kodoskop, mul`timedia, “Videoglaz” kabi zamonaviy va zaruriy o`quv
texnikasi bilan ta`minlanishi, ularning o`quv muassasalarida mavjud bo`lishi
hamda amaliyotga tatbiq etilishi bugungi kunning dolzarb vazifasi
hisoblanadi.
Hozirgi kunda o`zbek tili o`qitish metodikasi fanini yutuqlari bilan
boyitilmoqda, yangi avlod darslik va o`quv qo`llanmalari yaratilmoqda.
Ulardan biri Sizning e`tiboringizga havola qilinayotgan “Hozirgi o`zbek
adabiy tilini o`rganishda kommunikativ jadvallardan foydalanish” nomli
yangi o`quv qo`llanmasidir. Unda asosiy e`tibor so`z boyligini oshirish,
egallangan Grammatik bilimlarni takrorlash, mustahkamlash va
umumlashtirish, so`zlash va so`z tanlash mahoratini, matn yaratish hamda
nutq madaniyatini shakllantirishga qaratilgan.
Qo`llanmaga ilova qilingan kommunikativ ko`rgazmali jadvallar
o`zbek adabiy tilida qo`llaniladigan barcha til hodisalarini qamrab olgan
bo`lib, test topshiriqlari tuzish va uni echishda zaruriy ashyo vazifasini o`taydi.
Ona tili darslarida, kodoskop va videoglaz singari o`quv texnikasidan
samarali foydalanish mumkin. Chunonchi, kodoskop yordamida slayd –
jadvallarni maxsus ekranga tushirish mumkin bo`lsa, videoglaz barcha
tasviru – yozuvlarni, ko`zga ko`rinadigan barcha jonzotu mavjudotlarni, test
topshiriqlaridan tortib, insho matnlarigacha teleekranga chiqarib berishi
mumkin.
“Videoglaz” ga nisbatan kodoskopning imkoniyatlari
ancha
chegaralangan. Kodoskop faqatgina shaffof plyonkadagi tasvirlarni
ekranga chiqarishga moslashtirilgan. Oq qog`ozdagi tasvir kodoskopda
ko`rinmaydi. Shuning uchun ekranga tushirilishi lozim bo`lgan har bir tasvir
(test, yozuv, shakl) rangsiz (shaffof) plyonka varrakchalarga rangli
flomasterlarda yozilishi maqsadga muvofiq.
Uyga berilgan topshiriqni plyonkada bajarib kelgan o`quvchi o`z ijodiy
ishini ekranga tushirib, o`rtoqlari muhokamasiga tashlashi, o`z fikri va
yaratgan yangiligini himoya qilishi, to`g`ri yoki noto`g`riligi aniq bir xulosa va
echimga kelihi mumkin.
Ta`lim texnologiyasida “portlash” effektini beradigan eng yangi
texnika vositasi bu- “Videoglaz”. Uning ishlatilishi ko`lami, ichki imkoniyatlari
benihoya keng bol`ib, o`qituvchidan katta ijodiy tajriba va pedagogic
mahoratini talab qiladi.
“Videoglaz” ning qulayligi, benuqsonligi shundaki, u videokameraga
uxlash ko`z vazifasini o`taydi. Unda hamma narsa bevosita teleekran yoki
ko`chma ekranga qayta tasvir uchun uzatilaveradi. Bu ta`lim jarayonida
tafakkurning mutlaq tantanasiga, inson aqlu zakovatining turli qirralarini
ochib beruvchi, bolaga o`z iqtidorini namoyish qilish imkoniyatini yaratib
beruvchi omilga aylantiradi.
| 