O’quv – uslubiy majmua oliy ta’lim muassasalari o’qituvchilari va talabalari, umumiy fizika, nazariy fizika, astronomiya fanlarini o’qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalarini qo’llash jarayonlariga qiziquvchilar uchun mo’ljallangan

129 
Lazer optic tayanch plita va lazer: 
- 
Havo yostig'ini damlang 
- 
Havo yostig'i bilan lazer optik tayanch plitani (a) gorizontal tarzda mustahkam laboratoriya 
stoliga joylashtiring. 
- 
Lazerni tutib turgichga o'rnating va uni tayanch plitaning chap chetiga joylashtiring. 
- 
Lazerni tarmoqqa ulang va uni qo'shing. 
- 
Lazerni tutib turgichdagi regulirovka vintlarining uchta qotiruvchi gaykalarini bo'shating. 
- 
Regulirovka vintlaridan foydalanib, lazerning balandligini va qiyaligini shunday sozlangki, 
nur tayanch plitadan 75 mm atrofida yuqoridan mutloqa gorizontal tarzda o'tsin (keyingi 
yustirovkalar uchun yetarli joy bor). Masofani lineyka bilan o'lchang. 
- 
Kontrgaykalarni qotiring. 
Dastlabki sozlash: 
- 
Nur bo ' lgichlarning (b) va (c) nurni gorizontal akslantirayotganini tekshiring; buning uchun 
har bir nur bo'lgichning optik asosini lazer optikasi tayanch plitasining qarama-tomoniga 
nurning yo'liga joylashtiring va yorug'lik nurini lazer emissiyasi aperturasi yonidagi nuqtaga 
akslantiring. 
- 
Agar zarur bo'lsa, stend sterjenidagi ikkita vint yordamida nur bo'lgichlarining og'ish 
burchagini va shu bilan nur yo'lini to'g'rilang. 
- 
Asosiy sozlash vintidan foydalanib, (d) va (e) yassi ko'zgularni shunday yustirovka qilingki, 
ular nurni gorizontal akslantirsin; buning uchun har bir yassi ko'zguni lazer optikasi tayanch 
plitasining qarama-tomoniga nurning yo'liga joylashtiring va yorug'lik nurini lazer emissiyasi 
aperturasi yonidagi nuqtaga akslantiring. 
Nur bo'lgichlar va yassi ko'zgular:
Eslatmalar: 
Qurilmani bir oz qorong’ulashtirilgan xonada yustirovka qilish osonroq. Asosiy nurlardan 
tashqari, ko’p marotaba qaytishlar ham past intensivlikli parazit parsial dastalar deb ataluvchi 
nurlarni keltirib chiqaradi. Ular keyinchalik linza tutgichida ekranlashadi. 
Rasm. 1: Max-Zender interferometri transportabel kamera bilan lazer optik tayanch 
plitada, yuqoridan ko'rinishi a lazer optik tayanch plita b, c nur bo'Igichlar 
d, e nozik sozlanadigan yassi ko'zgular f sferik linza g yarim shaffof ekran h 
transportabel kamera k vakuum nasosini ulash uchun ishlang 

130 
O’zgaradigan nur bo’lgichdan (473435) foydalanilganda, Quyida keltirilgan 
ma’lumotlar faqat asosiy nurlarga tegishli Qaytgan va o’tgan nurlar bir lazer nuri nur 
bo’lgichning markaziga u yoki bu darajada tushayotganiga ishonch hosil qiling. 
- 
Optik asosli nur bo'lgichni(b) Rasm.1 da keltirilganidek, nur yo'liga 45
0
burchak ostida 
joylashtiring; nur bo'lgichning qisman shaffof tomoni lazerga qaragan bo'lishi kerak 
Yassi ko’zguni(d) nur bo’lgichdan(b) akslangan nur yo’liga shunday joylashtiringki, lazer 
nuri uning markaziga tushsin. 
_ Interferometrning tayanch plitasidagi optik asosni burish orqali, yassi ko’zguni nur 90° ga 
og’adigan va nurning yo’li uzatilgan nurga parallel
Yassi ko’zgularni va nur 
bo’lgichlarni shunday qayta sozlangki, ikkita qaytgan guruhn eng intensiv 
nurlari ekranda(g) mos kelsin. 
_ Rasm.1 da keltirilganidek, yassi ko’zguni(e) qarama-qarshi tomondagi yassi ko’zguga(d) 
uzatilgan nurning yo’liga shunday joylashtiringki, lazer nuri uning markaziga tushsin. 
_ Interferometrning tayanch plitasidagi optik asosni burish orqali, bu yassi ko’zguni ham nur 90° 
ga og’adigan qilib to’g’rilang. 
Ekran(g) bilan ikkinchi nur bo’lgich(c) orasidagi masofani o’zgartiring va ikki qaytgan 
nurlar amalda mos kelishini, ya’ni yetarli darajada paralleligini tekshiring
.
1-rasm 

131 
_ Shaffof ekranni(g) asosga mahkamlang va uni lazer optik tayanch plitaning orqasiga, Rasm.1 
da keltirilganidek, yassi ko’zgudan(e) qaytgan nur uning markaziga tushadigan qilib 
o’rnating. 
_ Nur bo’lgichni(c) shunday sozlangki, antiparallel nur bo’lgichdan (b) chiqayotgan ikkala nur 
ham 45° burchak ostida bo’lsin; qisman shaffof qatlam ekran (g) tomonga qaraganiga ishonch 
hosil qiling. 
- 
Kontrgaykalarni qotiring. 
Dastlabki sozlash: 
- 
Nur bo'lgichlarning (b) va (c) nurni gorizontal akslantirayotganini tekshiring; buning uchun 
har bir nur bo'lgichning optik asosini lazer optikasi tayanch plitasining qarama-tomoniga 
nurning yo'liga joylashtiring va yorug'lik nurini lazer emissiyasi aperturasi yonidagi nuqtaga 
akslantiring. 
- 
Agar zarur bo'lsa, stend sterjenidagi ikkita vint yordamida nur bo'lgichlarining og'ish 
burchagini va shu bilan nur yo'lini to'g'rilang. 
- 
Asosiy sozlash vintidan foydalanib, (d) va (e) yassi ko'zgularni shunday yustirovka qilingki, 
ular nurni gorizontal akslantirsin; buning uchun har bir yassi ko'zguni lazer optikasi tayanch 
plitasining qarama-tomoniga nurning yo'liga joylashtiring va yorug'lik nurini lazer emissiyasi 
aperturasi yonidagi nuqtaga akslantiring. 
Nur bo'lgichlar va yassi ko'zgular: 
Eslatmalar: 
Qurilmani bir oz qorong’ulashtirilgan xonada yustirovka qilish osonroq. 
Asosiy nurlardan tashqari, ko’p marotaba qaytishlar ham past intensivlikli parazit parsial 
dastalar deb ataluvchi nurlarni keltirib chiqaradi. Ular keyinchalik linza tutgichida 
ekranlashadi. 
Quyida keltirilgan ma’lumotlar faqat asosiy nurlarga tegishli Qaytgan va o’tgan nurlar bir xil 
intensivlikka ega bo’lishi kerak. O’zgaradigan nur bo’lgichdan (473435) foydalanilganda, 
lazer nuri nur bo’lgichning markaziga u yoki bu darajada tushayotganiga ishonch hosil qiling. 
- 
Optik asosli nur bo'lgichni(b) Rasm.2 da keltirilganidek, nur yo'liga 45
0
burchak ostida 
joylashtiring; nur bo'lgichning qisman shaffof tomoni lazerga qaragan bo'lishi kerak. 

132 
Yassi ko'zguni(d) nur bo'lgichdan(b) akslangan nur yo'liga shunday joylashtiringki, lazer nuri 
uning markaziga tushsin 
Rasm2: Max-Zender interferometri transportabel kamera bilan lazer optik tayanch plitada, 
yuqoridan ko'rinishi a lazer optik tayanch plita b, c nur bo'lgichlar 
d, e nozik sozlanadigan yassi ko'zgular f sferik linza g yarim shaffof ekran 
- 
Interferometrning tayanch plitasidagi optik asosni burish orqali, yassi ko’zguni nur 90
0
ga 
og’adigan va nurning yo’li uzatilgan nurga parallel bo’ladigan qilib to’g’rilang. 
- 
Rasm.1 da keltirilganidek, yassi ko’zguni(e) qarama-qarshi tomondagi yassi ko’zguga(d) 
uzatilgan nurning yo’liga shunday joylashtiringki, lazer nuri uning markaziga tushsin. 
- 
Interferometrning tayanch plitasidagi optik asosni burish orqali, bu yassi ko’zguni ham nur 
90
0
ga og’adigan qilib to’g’rilang. 
- 
Shaffof ekranni(g) asosga mahkamlang va uni lazer optik tayanch plitaning orqasiga, Rasm.1 
da keltirilganidek, yassi ko’zgudan(e) qaytgan nur uning markaziga tushadigan qilib 
o’rnating. 
- 
Nur bo’lgichni(c) shunday sozlangki, antiparallel nur bo’lgichdan (b) chiqayotgan ikkala nur 
ham 45
0
burchak ostida bo’lsin; qisman shaffof qatlam ekran (g) tomonga qaraganiga ishonch 
hosil qiling. 
1-rasm 

133 
Dastlabki sozlash: 
Nur bo’lgichdan chiqqan nurning yo’llari to’rg’ri to’ rt 
burchakni tashkil qilsa, komponentlar to’g’ri o’rnatilgan 
hisoblanadi. 
- 
Zarur bo’lsa, nurning yo’lini to’g’rilang. 
- 
Yassi ko’zgularni va nur bo’lgichlarni shunday qayta sozlangki, ikkita qaytgan guruhning eng 
intensiv nurlari ekranda(g) mos kelsin. 
- 
Ekran(g) bilan ikkinchi nur bo’lgich(c) orasidagi masofani o’zgartiring va ikki qaytgan nurlar 
amalda mos kelishini, ya’ni yetarli darajada paralleligini tekshiring. 
a) 
Nurning vertikal yo'lini yustirovka qilish: 
Agar nur qismlari gorizontal tekislikdan farq qilsa: 
- 
Lazer optik tayanch plitadan har bir optik komponentning orqasida nurning balandligini 
yog’och lineykadan foydalanib tekshiring va zarur bo’lsa yassi ko’zgularning va nur 
bo’lgichlarning og’ishini to’g’rilang. 
- 
Optik komponentlarni shunday sozlangki, ikki qaytgan guruhning eng intensiv nurlari shaffof 
ekranda mos kelsin.. 
- 
Ekran(g) bilan nur bo’lgich (c) orasidagi masofani yana o’lchang va ikki qaytgan nur 
paralleligini tekshiring. 
b) 
Zarur bo’lsa, yana sozlashni takrorlang. Nurning gorizontal yo'lini yustirovka qilish: 
Nur bo’lgichdan chiqqan nurlar ideal hisoblanadi, agar ular 
shaffof ekrandagi bir nuqtaga tushsa va biriksa. 
Agar nurlar gorizontal tekislikda bir-biridan farq qilsa: 
- 
Nur bo’lgichdan(b) nurlarning yo’lini nur bo’lgichdan (c) chiqishini tekshiring va agar 
nurlarning yo’li to’g’ri to’rt burchakni ifoda etmasa, mos komponentalarni to’g’rilang. 
Yassi ko’zguni(e) lazer optik tayanch plitaga uzunlik boyicha parallel siljiting va uni 
akslantirayotgan nur yassi ko’zgudan (d) akslanayotgan nur va nur bo’lgich (c) va shaffof 
ekranda (g) mos kelmaguncha to’g’rilang. 

Download 3,61 Mb.