O’quv – uslubiy majmua oliy ta’lim muassasalari o’qituvchilari va talabalari, umumiy fizika, nazariy fizika, astronomiya fanlarini o’qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalarini qo’llash jarayonlariga qiziquvchilar uchun mo’ljallangan

141 
1-rasm: Difraksion panjaraga qo’llanilgan Gyuygens tamoyili 
Konstruktiv interferensiya uchun shart quyidagidan iborat: 
 .....
d = g
· sin φ = 
n · λ
(I) 
bunda 
n
– noldan katta butun son, g, 
d
va φ 1-rasmda taqdim qilingan, 
A
esa 
kiruvchi to’lqin uzunligi. 
Ko’rib turganimizdek, har bir to’lqin uzunligi uchun panjara bir necha 
maksimal jadallik miqdorlarini yuzaga keltiradi, ular n butun son bilan 
belgilanadi, bu tajribaning muhim bandi hisoblanadi: Aniqlangan spektr 
chiziqlarining hammasi ham nurlanish chizig’ining birinchi maksimumi bo’lishi 
shart emas, biroq bungacha aniqlangan to’lqinning faqat ikkinchi tartibi 
maksimumi ham bo’lishi mumkin. 
Mazkur tajribada gaz-elektrsizlanish lampochkasidan yorug’lik tirqishda aks 
ettiriladi. Tirqish ortidan linza parallel yorug’lik panjaraga tushadigan tarzda 
maqsadga muvofiq masofada o’rnatiladi (masalan, 600 chiziq/mm). Kompyuter 
tomonidan boshqariladigan displeyli, 50 mm linzali VideoCom deb 
nomlanadigan bir simli kamera panjaraga birinchi difraksion tartib kompyuter 
tomonidan boshqariladigan displey chipida ko’rinib turadigan tarzda imkon 
qadar yaqinroq o’rnatiladi. 
Jadallikni rostlash uchun yoxud tirqish kengligini, yoxud kamera ob’ektivi 
diafragmasini o’zgartirish mumkin. 
VideoCom Intensities dasturiy ta’minotidan foydalanib, difraksiya 
burchagini hisoblab chiqish uchun (4-rasmga qarang), linzalarning asosiy fokus 
uzunligi (50 mm) joriy qilinadi. To’lqinlarni uzunligi boyicha darajalashga (5-
rasmga qarang) spektral siljishli doimiy difraksion panjaradan (600 chiziq/mm) 
foydalanilgan holda erishiladi. Siz ma’lum nurlanish chiziqlaridan foydalanib, 
spektrning kerakli siljishini osonlik bilan aniqlashingiz mumkin. Agar spektr 
chapdan o’ng tomonga o’zgarsa (ya’ni, chap tomondan – qizil va o’ng tomondan 
– ko’k rang), n difraksion tartib belgisini o’zgartiring. Aksincha, difraksiyaning 
ikki burchagini ularning taalluqli to’lqin uzunliklari bilan joriy qilish orqali 
to’lqin uzunligini darajalashingiz mumkin. 

142 
Linza optikasidagi markaziy tenglama – quyidagi linzalar tenglamasidan 
iborat: 
bunda – 
f
fokus uzunligi, 
b
tasvirgacha bo’lgan masofa va g ob’ektgacha bo’lgan 
masofa. Shunday qilib, barcha masofalar linzalargacha masofaga tegishli. Aniq 
ko’rinib turibdiki, agar 
b=g,→ b = g = 2f 
ketma-ket bo’lsa va agar 
b
va 
g
turlicha bo’lsa, biri har doim 
2f
.dan kichikroq, ayni vaqtda ikkinchisi, taalluqli 
ravishda, kattaroq bo’lishi kerak. 
Spektral lampa nuri tirqishlarga fokuslanadi. Tirqish spektral lampa kabi 
baland bo’lmaganligi tufayli va imkon qadar ko’proq nur tirqishga fokuslanishi 
uchun f=50 mm linzani spektral lampagacha masofa 
2f
.dan ko’proq, (II)ga 
muvofiq tirqishgacha masofa esa 
2f
.dan kamroq bo’ladigan tarzda joylashtiring. 
Tirqishda lampa to’liq aks ettirilgungacha turli holatlarni sinab ko’ring. Shunday 
qilib, tirqishda lampa tasviri aniq va u orqali o’tuvchi yorug’lik nuriga 
o’xshaydi. Nurlar Gyuygens tamoyili oqibatida kengayadi va ikkinchi linza 
orqali o’tadi, ushbu linza nurlarni the VideoCom yuzasida fokuslaydi.

Download 3,61 Mb.