141
1-rasm: Difraksion panjaraga qo’llanilgan Gyuygens tamoyili
Konstruktiv interferensiya uchun shart quyidagidan iborat:
.....
d = g
· sin φ =
n · λ
(I)
bunda
n
– noldan katta butun son, g,
d
va φ 1-rasmda taqdim qilingan,
A
esa
kiruvchi to’lqin uzunligi.
Ko’rib turganimizdek, har bir to’lqin uzunligi
uchun panjara bir necha
maksimal jadallik miqdorlarini yuzaga keltiradi, ular n butun son bilan
belgilanadi, bu tajribaning muhim bandi hisoblanadi: Aniqlangan spektr
chiziqlarining hammasi ham nurlanish chizig’ining birinchi maksimumi bo’lishi
shart emas, biroq bungacha aniqlangan to’lqinning
faqat ikkinchi tartibi
maksimumi ham bo’lishi mumkin.
Mazkur tajribada gaz-elektrsizlanish lampochkasidan yorug’lik tirqishda aks
ettiriladi. Tirqish ortidan linza parallel yorug’lik panjaraga tushadigan tarzda
maqsadga muvofiq masofada o’rnatiladi (masalan, 600 chiziq/mm). Kompyuter
tomonidan boshqariladigan displeyli, 50 mm linzali VideoCom deb
nomlanadigan bir simli kamera panjaraga birinchi difraksion tartib kompyuter
tomonidan boshqariladigan displey chipida ko’rinib turadigan tarzda imkon
qadar yaqinroq o’rnatiladi.
Jadallikni rostlash uchun yoxud tirqish kengligini, yoxud kamera ob’ektivi
diafragmasini o’zgartirish mumkin.
VideoCom Intensities dasturiy ta’minotidan foydalanib, difraksiya
burchagini hisoblab chiqish uchun (4-rasmga qarang), linzalarning asosiy fokus
uzunligi (50 mm) joriy qilinadi. To’lqinlarni uzunligi boyicha darajalashga (5-
rasmga qarang) spektral siljishli doimiy difraksion panjaradan (600 chiziq/mm)
foydalanilgan holda erishiladi. Siz ma’lum nurlanish
chiziqlaridan foydalanib,
spektrning kerakli siljishini osonlik bilan aniqlashingiz mumkin. Agar spektr
chapdan o’ng tomonga o’zgarsa (ya’ni, chap tomondan – qizil va o’ng tomondan
– ko’k rang), n difraksion tartib belgisini o’zgartiring. Aksincha, difraksiyaning
ikki burchagini ularning taalluqli to’lqin uzunliklari bilan joriy qilish orqali
to’lqin uzunligini darajalashingiz mumkin.
142
Linza optikasidagi markaziy tenglama – quyidagi linzalar tenglamasidan
iborat:
bunda –
f
fokus uzunligi,
b
tasvirgacha bo’lgan masofa va g ob’ektgacha bo’lgan
masofa.
Shunday qilib, barcha masofalar linzalargacha masofaga tegishli. Aniq
ko’rinib turibdiki, agar
b=g,→ b = g = 2f
ketma-ket bo’lsa va agar
b
va
g
turlicha bo’lsa, biri har doim
2f
.dan
kichikroq, ayni vaqtda ikkinchisi, taalluqli
ravishda, kattaroq bo’lishi kerak.
Spektral lampa nuri tirqishlarga fokuslanadi. Tirqish spektral lampa kabi
baland bo’lmaganligi tufayli va imkon qadar ko’proq nur tirqishga fokuslanishi
uchun f=50 mm linzani
spektral lampagacha masofa
2f
.dan ko’proq, (II)ga
muvofiq tirqishgacha masofa esa
2f
.dan kamroq bo’ladigan tarzda joylashtiring.
Tirqishda lampa to’liq aks ettirilgungacha turli holatlarni sinab ko’ring. Shunday
qilib, tirqishda lampa tasviri aniq va u orqali o’tuvchi yorug’lik nuriga
o’xshaydi. Nurlar Gyuygens tamoyili oqibatida kengayadi va ikkinchi linza
orqali o’tadi, ushbu linza nurlarni the VideoCom yuzasida fokuslaydi.
