17
bilan boshqaruvchi kompyuter tizimining sinfini belgilashda evolyusiya sodir
bo‘ldi: axborot-boshqaruv tizimidan o‘rnatilgan tizimga, o‘rnatilgan tizimdan
tarmoqli o‘rnatilgan tizimga, tarmoqli o‘rnatilgan tizimdan kiberfizik tizimgachan
rivojlandi. Rivojlanish jarayonida hisoblash tizimi bilan boshqariladigan ob’eketni
sekin-asta birlashuvi sodir bo‘la boshladi. Agarda
birinchi axborot boshqaruv
tizimlari amaliy jixatdan boshqaruv ob’ekti bilan bog‘lanmagan tizim ko‘rinishiga
ega bo‘lgan bo‘lsa, hozirgi zamon kiberfizik tizimlari boshqariluvchi ob’ektga juda
ham chuqur singib ketgan (integratsiyalashgan).
Kiberfizik tizimlar Cyber Physical System (CPS) – bu bitta vazifani
bajaruvchi, boshqariluvchi va nazorat qilinuvchi ob’ekt bilan jismoniy muloqat
qilish vositalariga (elektr, kimyoviy, optik, mexanik, biologik va boshqalar) ega
bo‘lgan mahsuslashtirilgan hisoblash tizimidir. Kiberfizik
tizimlarini joriy etish
uchun hisoblash platforma vazifasi sifatida xoxishiy kompyuterli vositalar
ishlatilishi mumkin (masalan, shaxsiy kompyuter) .
“O‘rnatilgan tizim” atamasining turli talqinlari mavjut, ulardan bazilarini
keltiramiz [9]:
O‘rnatilgan hisoblash tizimlari (O‘XT) – mahsus (buyurtmali)
hisoblash
tizimlari, boshqarish yoki nazorat qilish ob’ekti bilan bevosita muloqatdagi va u
bilan bitta konstruksiya hosil qilgan tizimdir.
O‘rnatilgan hisoblash tizimi – ma’lum vazifalar to‘plamini bajarish uchun
mo‘ljallangan mahsus axborot-boshqaruv tizimi (ABT).
Shaxsiy kompyuter bo‘lmagan, kichik kompyuter bo‘lmagan yoki katta
universal kompyuter bo‘lmagan har qanday hisoblash tizimi o‘rnatilgan hisoblash
tizimi deb atalishi mumkin.
O‘rnatilgan hisoblash tizimi – bu qurilma
tarkibida dasturlanuvchi
kompyuteri bor tizim bo‘lib, shu bilan birga u kompyuter umumiy foydalanishlar
uchun mo‘ljallanmagan bo‘lishi kerak.
O‘rnatilgan hisoblash tizimi – amaliy jixatidan har qanday hisoblash tizimi
bo‘lishi mumkin, lekin u stol usti kompyuteri bo‘lmasligi kerak.
18
O‘rnatilgan hisoblash tizimi – mahsus vazifalar uchun mo‘ljallangan tizim
bo‘lib, hisoblash elementi boshqaradigan ob’ektiga to‘liq joylashtirilgan bo‘lishi
kerak. O‘rnatilgan tizimlar universal kompyuterlardan farqli bitta yoki bir necha
oldindan aniqlashtirilgan vazifani bajaradi, odatda juda aniq talablar qo‘yilgan
masalani. Texnik manoda o‘rnatilgan tizimlar atrof
muhit bilan boshqarish va
nazorat qilish vazifalarini bajarish uchun muloqatda bo‘lib, etibor qaratishni o‘z
vaqtida va sifatli amalga oshirishni qator talablarini amalga oshiradi. Odatda ular
quyidagi talablarni bajaradilar: narx, istemol quvvat va cheklangan resurslarni
ishlatish. Ideal holda o‘rnatilgan tizim muhit bilan ob’ektning umri davomida
muloqatda bo‘lishi kerak.
Odatda o‘rnatilgan tizim ancha katta tizimning bir qismini tashkil etadi yoki
boshqariladigan ob’ektga bevosita o‘rnatiladi. O‘rnatilgan tizim – bu jismoniy
dunyo ob’ekti bilan “chuqur integrallashgan” tizim [9].
Ularning elementlari amaliy
jixatdan har doim resurs bo‘yicha cheklangan. Bu tizimlar uzoq hayot siklili,
ko‘pincha alohida (avtonom). Bu tizimlarning o‘lchami va murakkabligi juda katta
oraliqda o‘zgaradi. O‘rnatiladigan tizimlar o‘z sohasini ustasi bo‘lmagan
foydalanuvchilarga mo‘ljallangandir. Shu bilan bir qatorda ko‘pincha juda muhim
vazifalarni bajaradilar.
O‘rnatiladigan hisoblash tizimlarini quyidagi belgilar bo‘yicha
turlarga
ajratish mumkin:
➢
foydalanish sohasi bo‘yicha;
➢
axborot va boshqarish funksiyalarini turli nisbatlari bo‘yicha, ya’ni tizim
ko‘proq axborot tizimi (ma’lumotlar yeg‘ish tizimi) yoki boshqarish tizimi
(avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimi);
➢
apparat bloklarini xudud bo‘ylab mahalliylashtirish bo‘yicha:
-
xudud bo‘ylab mahalliylashtirilgan;
-
xudud bo‘ylab tarqatilgan.
➢
hisoblash (axbortlarga ishlov berish) va kommunikatsion (axborotlarni
kiritish-chiqarish vazifasi) tashkil etuvchilarining nisbati bo‘yicha;
➢
insonning ishtirok etish darajasi bo‘yicha:
