Образование и инновационные исследования (2022 год №12)
ISSN 2181-1717 (E)
269
http://interscience.uz
qismlarning belgisidan farq qiluvchi bel-gilarni ham ko’rishga o’rganadilar.
Ular guruhni bir necha guruhchaga bo’ladilar, ya’ni to’plamni to’plamchalarga
ajratadilar. Masalan: guldastada ko’p gul borligini, ularning ba’zilari qizil,
ba’zilari esa oq ekanligini, qizil gullar ham, oq gullar ham ko’pligini topadilar.
Bolalar shu yo’l bilan to’plamlardagi sonlar bilan to’plam-chalardagi sonlarni
taqqoslashga, ular o’rtasidagi miqdoriy nisbatni aniqlashga o’r-ganadilar.
Ikkinchi kichik guruhda ham matematik tushunchalarni rivojlantirish yu-
zasidan ba’zi aniq ko’rsatmali ishlar o’tkazila boshlanadi. Bolalarni komil
inson qilib tarbiyalash aniq fanlarning miqdoriy munosabatlari va fazoviy
shakllarini birinchi marta idrok etishning qay darajada muvaffaqiyatli tashkil
etilishi orqali ifodalanadi.
Elementar matematikada «son», «figura» va boshqa tushunchalarni
asoslashda to’plam tushunchasidan foydalaniladi. Bu o’z navbatida
bolalarda miqdoriy munosabatlarni shakllantirishga va natural son haqidagi
tushunchalarning paydo bo’lishiga xizmat qiladi.
Alohida predmetlarni, to’plamlarni hosil qilishga, «ko’p», va «bitta»
tushun-chalarini ajratishga, turli to’plamlarni solishtirishga o’rgatish usullari
matematik tasavvurni shakllantirishda alohida o’rin tutadi. Bu jarayonda
tarbiyachi bolalarga: «Bolalar, stolda har biringizga konvert qo’yilgan, qani
konvertlarni ko’ringlarchi, nima bor ekan? To’gri, doiralar bor ekan. Doiralar
qanday rangda? Ko’rsatkich barmog’ingizni doiraning chetidan yurgizib
chiqing. (Tarbiyachi topshiriqni ba-jarishga qiynalgan bolalarga yordam
beradi.) Endi katta doirani yumalatib ko’ringlar. Yaxshi, yumaladimi?
Kichkinasini yumalatinglar. Ko’rdingizmi, hamma doiralar yumalaydi. Bu
doiralardan nimalar yasash mumkin?» kabi savollar bilan murojaat qiladi.
Bolalar savollarga javob qaytaradilar. Tarbiyachi: «Kelinglar, bo-lalar,
doiralardan chiroyli gullar yasaymiz va guldasta hosil qilamiz».Tarbiyachi
va bolalar birgalikda doiralardan turli gullarni yasaydilar. «Ko’p» va «bitta»
pred-metlarni ajratadilar.
Har bir bolaga bitta va ko’p sharlar va tasvirlash uchun qog’oz berib
chiqiladi, bolalar sharlarni o’zlari xohlagan rangda bo’yashlari mumkin
bo’ladi. Bolalar ishni tugatganlaridan so’ng tarbiyachi so’raydi: «Bitta
sharni qaysi rangga bo’yadingiz? Ko’p sharlarni qaysi rangga bo’yadingiz?»
Shunday mashq va masalalar yordamida bolalarda «Ko’p»va Bitta»
tushunchalari haqida bilim berish samarali bo’ladi.
Maktabgacha yoshdagi kichik guruh bolalarini sanashga o’rgatishdagi
asosiy vazifalardan biri bir to’plam elementlarini ikkinchi to’plam
elementlari bilan taqqoslash, solishtirish yo’li orqali bolalarni to’plamlarni
taqqoslashga o’rgatishdan iboratdir. Bu dastlabki bosqich kelgusida sanoq
faoliyatini rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bola miqdoriy
taqqoslash usullarini o’rganadi. Bola sanashda qiynaladi, shu sababli u
Таълим ва инновацион тадқиқотлар (2022 йил №12)
ISSN 2181-1709 (P)
270
Education and innovative research 2022 y. №12
oldin taqqoslanayotgan to’plamlarning qaysi biri ko’p, qay-si biri kam
ekanini, yoki ular teng ekanini aniqlashni chamalaydi.Bolalarda ma-tematik
tasavvurlarni rivojlantirish ko’p jihatdan sanashga o’rgatishning ilk davriga
bog’liq. Ikkinchi kichik guruhda tarbiyachi bolalarda to’plam alohida bir
jinsli ele-mentlarning majmui haqidagi tasavvurlarini rivojlantirishi kerak.
O’qitishni pred-metlarning sifat va xossalarini ajratishga oid mashqlardan
boshlash kerak.
Masalan, bir qancha o’yinchoqlar ichidan xuddi tarbiyachi qo’lidagidek
o’yinchoqni topish taklif etiladi, «Xuddi shunday kubchani (bayroqchani,
sharni) ber». Shundan keyin har xil rangli (o’lchamdagi, shakldagi) bir nechta
buyum orasidan xuddi shu rangdagi (o’lchamdagi, shakldagi) buyumni
tanlash topshirig’i beriladi. Navbatdagi bosqich berilgan belgi-alomatlari
bo’yicha buyumlarni tanlash va guruhlarga ajratishga oid mashqlardan
tashkil topgan bo’lmog’i lozim. Masalan: «Sariq rangli hamma kubchalarni
mana bu qutiga sol, bu qutiga esa hamma kichik quyonchalarni yig’, mana
bunisiga esa hamma katta ayiqchalarni joyla». Bunday mashqlar natijasida
bolalar har xil buyumlarning umumiy belgilari mavjud ekanini, shu bo’yicha
bir guruhga birlashtirish mumkinligini tushuna boshlaydilar: «Bular
o’yinchoqlar», «Bular koptoklar», «Bular bayroqchalar» kabi. Tarbiyachi
bolalarni guruhdagi buyumlarning biror qismi uchungina umumiy bo’lgan
belgilarni ko’rishga o’rgatadi.
Shuningdek, bayroqchalar ko’pligini, ammo ularning ba’zilari qizil,
ba’zilari esa yashil ekanini ko’rsatadi (Qizil bayroqchalar ko’p, yashil
bayroqchalar ham ko’p). Miqdor haqidagi tasavvurlarni shakllantirishda bir
xil buyumlardan guruhlar tuzish va guruhni alohida buyumlarga ajratishga
doir har xil o’yin mashqlarmuhim ahamiyatga ega. Odatda, bu o’yin-
mashqlar darsda ma’lum izchillikda o’tkazilishi maqsadga muvofiq. Birinchi
ta’lim faoliyatida bir xil o’lcham va rangli , aynan bir xil o’yinchoqlarning:
sabzilar, archalar, jo’jalarning majmualari tuziladi, bunda guruhda bolalar
qancha bo’lsa, o’yinchoqlar ham shuncha bo’lishi lozim. Tarbiyachi dastlab
bolalarga bittadan o’yinchoq beradi, o’z harakatlarini ushbu so’zlar bilan
ifodalaydi: «Menda mevalar juda ko’p. Men bolalarning hammasiga bittadan
meva berib chiqaman. Menda bitta ham meva qolmaydi.» Shundan keyin
bolalarga murojaat qiladi: «Har biringizda nechtadan meva bor?» So’ng
tarbiyachi hamma o’yinchoq mevalarni yig’ib oladi, bunda u bitta ham yo’q
(bolada), juda ko’p (tarbiyachida) so’zlariga e’tibor qaratishi kerak bo’ladi.
Mashqni boshqa o’yin-choqlar bilan yana bir marta takrorlash mumkin.
Har gal tarbiyachi ko’p, bitta, bittadan, bitta ham yo’q, hech narsa yo’q
so’zlaridan foydalanadi; «Qancha?», «Qanchadan?» savollarini beradi.
Kichkintoy-lar buyumlarni va ular qanchadanligini (ko’p, bitta) aytadilar.
Ta’limiy faoliyatning borishida bolalar to’plam alohida buyumlarga
|
