|
International Conference on Research in Humanities, Applied Sciences and EducationBog'liq istarizm va axratizmlarInternational Conference on Research in Humanities, Applied Sciences and Education
Hosted from Berlin, Germany
https://conferencea.org June 5
th
2022
112
Eskirgan so‘zlarning ushbu maxsus guruhining paydo bo‘lishi, qoida tariqasida, tildan tashqari sabablarga
ko‘ra yuzaga keladi: jamiyatdagi ijtimoiy o‘zgarishlar, ishlab chiqarishning rivojlanishi, qurol-yarog'larning
yangilanishi, uy-ro‘zg'or buyumlari va boshqalar[19]. Tarixiylik, boshqa eskirgan so‘zlardan farqli o‘laroq,
zamonaviy o‘zbek tilida sinonimlarga ega emas. Buning sababi, voqelikning o‘zi eskirgan, ular uchun bu
so‘zlar nom bo‘lib xizmat qilgan. Shunday qilib, uzoq vaqtlarni tasvirlashda, o‘tgan davrlar lazzatini qayta
tiklashda istorizm maxsus lug'at funktsiyasini bajaradi: ular raqobatdosh ekvivalentlarga ega bo‘lmagan
atamalar turi sifatida ishlaydi. Tilda paydo boʻlish vaqtiga koʻra bir-biridan farq qiluvchi soʻzlar istorizmga
aylanadi: ular juda uzoq davrlar va yaqinda sodir boʻlgan voqealar bilan bogʻlanishi mumkin. Lingvistik
adabiyotda istorizmlar bajaradigan tarixiy stilizatsiya funktsiyasining ustunligi ta'kidlanadi. Tarixiylik - bu
zamonaviy hayotdan yo‘qolgan narsa, hodisalar, tushunchalarning nomlarini bildiruvchi eskirgan so‘zlar,
masalan: zanjirli pochta, bo‘shliq, yorug'lik, zemstvo, pishchal[10]. Tilda istorizmlarning paydo boʻlishining
sababi kundalik turmush, urf-odatlarning oʻzgarishi, texnika, fan, madaniyat taraqqiyotidadir. Ba'zi narsalar
va munosabatlar boshqalar bilan almashtiriladi. Masalan, armyak, kamzulga, kaftan kabi kiyim turlarining
yo‘qolishi bilan bu turdagi kiyimlarning nomlari o‘zbek tilidan yo‘qolib ketdi: endi ularni faqat tarixiy
yozuvlarda uchratish mumkin. Rossiyada krepostnoylik bilan bog'liq bo‘lgan krepostnoy, soliq, quitrent,
korve va boshqa so‘zlar tegishli tushunchalar bilan birga abadiy ketdi. Tarixiylik, boshqa eskirgan so‘zlardan
farqli o‘laroq, zamonaviy o‘zbek tilida sinonimlarga ega emas. Buning sababi, voqelikning o‘zi eskirgan, ular
uchun bu so‘zlar nom bo‘lib xizmat qilgan. Shunday qilib, uzoq vaqtlarni tasvirlashda, o‘tgan davrlar lazzatini
qayta tiklashda istorizm maxsus lug'at funktsiyasini bajaradi: ular raqobatdosh ekvivalentlarga ega bo‘lmagan
atamalar turi sifatida ishlaydi. Tilda paydo boʻlish vaqtiga koʻra bir-biridan farq qiluvchi soʻzlar istorizmga
aylanadi: ular juda uzoq davrlar (tiun, voivode, oprichnina) va yaqinda sodir boʻlgan voqealar (naturada soliq,
spong, uyezd) bilan bogʻlanishi mumkin[20]. Lingvistik adabiyotda istorizmlar bajaradigan tarixiy stilizatsiya
funktsiyasining ustunligi ta'kidlanadi. Biroq, bu guruh so‘zlarini ishlatishda "o‘xshashlik" va o‘ziga xoslikni
ko‘rsatib, uni 20-asrning ikkinchi yarmidagi shoirlar galaktikasidan ajratib turdi
4
. Ba'zan eskirgan so‘zlar
yangi ma'noda ishlatila boshlaydi. Shunday qilib, sulola so‘zi zamonaviy o‘zbek tiliga qaytdi. Ilgari uni faqat
qirollik, monarxiya kabi ta'riflar bilan birlashtirish mumkin edi. Endi ular ishchilar sulolalari, konchilar
sulolalari, yog‘ochchilar sulolalari, oila timsolida “meros” kasbiga ega bo‘lishlari haqida gapirib,
yozishadi[21]. Endi bevosita atamalarga keladigan bo‘lsak, o‘zbek tilining izohli lug‘atida arxaizm atamasi
va sifat o‘zbekumiga oid arxaik so‘ziga quyidagicha izoh berilgan: “Arxaizm (yunonchadan o‘zbek tili orqali
o‘zbek tiliga o‘zlashgan)-lingv. Eskirgan, iste’moldan chiqib qolgan so‘z, ibora, grammatik forma.
Arxaik-Eskirgan,
iste’moldan
qolgan.
Arxaik
so‘z.
Arxaik
ibora”.
O‘zbek
tilining
izohli
lug‘atida
esa
|
| |
