arkaizm
(arxaizm)
atamasi
va
arkaik
(arxaik)
so‘ziga
mana
bunday
izoh
beriladi
(tarjimasi):
“Arxaizm
(fransuzchadan
o‘zbek
tiliga
o‘zlashgan
(archaisme)
atamasi
1.
so‘zlashuv
va
yozuv
tilida
iste’moldan
qolgan
eskirgan
so‘z
yoki
ibora.
2.
juda
qadim
zamonlardan
qolib
ketgan
bir
shakl,
bir
narsaning
xossasi”8.
Birgina
Kâh
nala,
kâh
mıha
(Goh
nahalga,
goh
-
mixga)
va
uning
muqobili
bo‘lgan
kâh
nala
döğür,
kâh
mıha
(Goh
nahalga
uradi,
goh
mixga)
idiomasi
misolida
bir
necha
eskirgan
so‘zni
ko‘rishimiz
mumkin
(ajratib
ko‘rsatilgan)
5
.
Tilga
taraqqiyot
taqozosi
bilan
yangi
so‘zlar
kirib
borar
ekan
(masalan,
yevropa
tillaridan
kirib
kelayotgan
avizo
–
hisob-kitob
operatsiyasi;
bilanço
–
narsalarning
o‘zaro
muvofiq
salmog‘i;
biznes
–
foyda
orttirishga
qaratilgan
ish;
biznesmen
(işhadami
so‘ziga
sinonim
sifatida
baravar
qo‘llanilmoqda)
–
biznes
bilan
shug‘ullanuvchi
shaxs;
broker
–
rasmiy
dallol;
bütçe–
kirim-
chiqim
hisobi;
viza-
o‘zga
mamlakatlarga
kirishga
beriladigan
ruxsatnoma;
4
Гуломов А, Аскаров М. “Xoзирги узбек адабий тили” Тошкент 1987
5
Sodikov K, Xamidov X, Xudoyberganova Z, Aminova L “Turk tili” Toshkent 2003
International Conference on Research in Humanities, Applied Sciences and Education
Hosted from Berlin, Germany
https://conferencea.org June 5
th
2022
113
deklarasyon
–
deklaratsiya),
ba’zi
so‘z
va
tushunchalar
eskirib
boraveradi[22].
Hozirgi
o‘zbek
tilshunosligida,
o‘zbek
tilining
izohli
va
ensiklopedik
lug‘atlarida
eskirgan
so‘z,
atama
va
tushunchalar
sifatida
berilgan
leksik
birliklarning
salmoqli
qismi
arab
tilidan
o‘zlashgan[11].
Buning
asosiy
sababi
Usmonli davrida XIV asrdan boshlab XX asrning o‘rtalariga qadar Usmonli o‘zbekchasi gurkirab rivojlangan
va
barcha
sohani
qamrab
olgan.
Tabiiyki,
Usmonli
o‘zbekchasi
arab
va
fors
tillarining
sinteziga
o‘xshagan
murakkab
tilga
aylanib
qolgan
edi[23].
Lekin
Usmonli
saltanatining
yemirilishi,
O‘zbekiya
Respublikasining
dunyoviy
davlat
sifatida
barpo
etilishi
va
mustaqilligining
ilk
yillaridanoq
o‘tkazilgan
tub
islohatlar
jarayonida,
ya’ni
XX
asrning
30-50
yillaridan
boshlab
o‘zbek
tili
“tozalana”
boshladi.
Shuni
ta’kidlash
kerak,
bugungi
o‘zbek
tili,
tarixdan
umum
o‘zbekiy
tilning
o‘g‘uz lahjasi o‘g‘uz-saljuq kichik guruhiga mansub. O‘zbek tili X – XI asrlarda
O‘rta
Osiyodan
Onado‘lu
yarim
oroliga
ko‘chgan
va
XII
asrda
Saljuqiylar
davlati, XIV asrning boshlaridan Usmoniylar İmperiyasini barpo etgan o‘g‘uzsaljuq qabilalari tilining ko‘p
asrlik
taraqqiyoti
natijasida
yuzaga
kelgan.
O‘shanda yangi o‘zbek leksikasi, yozuvda keng qo‘llanib kelayotgan arxaizmlarning o‘rnini egallashi va yangi
tushunchalarni ifodalash uchun vosita bo‘lishi kerak edi[24]. Ta’kidlanganidek, respublika davrida o‘zbek tili
leksikasi
va
atamashunosligini
qayta
yaratish,
tilni
usmonlicha
va
ajnabiy
tillardan
o‘zlashib
qolgan
begona
unsurlardan
tozalash
yo‘li
bilan
umummilliy
adabiy
til
me’yorlarini ishlab chiqishga kirishildi. Bunda o‘zbek tili va qardosh o‘zbek tillarning ichki zahiralaridan
keng ko‘lamda foydalanildi[25]. Birinchi navbatda, XIII asrdan keyingi o‘zbek yozma adabiy
yodgorliklaridagi
genetik
o‘zbekiy
leksika
asos
olindi
6
.
Agar
bu
jarayonni
uchga
bo‘ladigan
bo‘lsak,
bulardan
birinchisi,
neologizmlar
sifatida
olingan
faol
arxaik
leksikaning
bir
qismi
zamonaviy
o‘zbek adabiy tilining
lug‘at
tarkibiga
kiritildi
va
ular
arabcha,
forscha
so‘zlarning
muqobillari
sifatida
tildan
o‘rin
oldi.
Masalan:
(ar.
musofir)
‘mehmon’,
tanık
(ar.
şahit)
‘guvoh,
shohid‘, oran (ar. nispet) ‘nisbat’, kez (ar. defa) ‘kez, marta’, sonuç (ar. netice)
‘natija’ va h. Ikkinchisi, o‘zbek tilining lahja va shevalariga xos qator so‘zlar lug‘at
tarkibiga kiritildi. Masalan: çömçe ‘yog‘och qoshiq; kichik cho‘mich’, divlek ‘pishmagan qovun’, ‘kichik
omoch’
va
h[12].
Uchinchisi,
so‘z
yaratishning
samarali
usuli - sof o‘zbek affikslar yordamida va boshqa yo‘llar bilan yangi leksik birliklar yuzaga keltirildi. Masalan:
‘ko‘zoynak’, ‘o‘qituvchi’, ‘vazir’, yüzyıl ‘asr, yuz yil’, anayasa ‘konstitutsiya’ kabi. Bugungi kunga kelib
hozirgi
zamon
o‘zbek
adabiy
tili
to‘la
shakllandi
va
o‘zbek tilining uslubiy va atamashunoslik tizimlari me’yorlashtirilmoqda[26]. Lekin shuncha samarali ishlar
olib borilayotganiga qaramay, tilning ba’zi vazifadosh uslublarida, ayniqsa, professional uslublarda – tibbiyot,
huquqshunoslik,
harbiy
va
ilm-fanning
boshqa
sohalarida
hozirgi
zamon
o‘zbek tiliga xos so‘z va atamalar,
baynalminal
atamalar
bilan
parallel
shaklda
juda
ko‘p
arxaik
arabcha-forscha
so‘z
va
atamalarning
ham
qo‘llanilayotgani
ma’lum
7
.
Masalan,
o‘zbekcha:
beraat
etmek
-
sudlanuvchini
sud
zalidan
ozodlikka
chiqarmoq,
fırar
etmek
-
qamoq
jazosidan
qochmoq,
vekalet
–
vakolatnoma,
makbuz
–
tilxat
(kvitansiya)
va
b.
Sanab
o‘tilgan
dalil
va
xususlarning
hisobga
olinishi
hozirgi
zamon
o‘zbek
tilidagi so‘z o‘zbekumlarini o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi[27].
6
Gasparov M.L. Lirik she’r kompozitsiyasi tahliliga // Badiiy asar yaxlitligi va uni maktab va universitet adabiyotshunosligida tahlil
qilish muammolari. Donetsk, 1995 yil., 255-bet
7
Axmanova O.S. Lingvistik atamalar lug'ati. M .: Entsiklopediya, 1966 yil. 123-129 betlar
International Conference on Research in Humanities, Applied Sciences and Education
Hosted from Berlin, Germany
https://conferencea.org June 5
th
2022
114
Xulosa va takliflar: Magistrlik dissertatsiyasida asosiy maqsad, o‘zbek va ingliz tilidagi arxaik qatlamni
o‘rganish, bu bilan bakalavrlik darajasida bitiruv-malakaviy ishni himoyaga taqdim etishdir[28]. Belgilangan
maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalarni bajarish lozim bo‘ladi:
- Ingliz va o‘zbek tilining leksik qatlamlarini sanab o‘tish;
–Ingliz va o‘zbek leksikasida istorizmlarning o‘rnini aniqlash;
- Ingliz va o‘zbek tilining lug‘at tarkibida istorizmlarning taxminiy miqdorini
belgilash;
- istorizmlarning tarixiy so‘zlar bilan o‘zaro munosabatini belgilash;
- Ingliz va o‘zbek tilidagi istorizmlarining semantik xususiyatlari haqida so‘z yuritish;
- Ingliz va o‘zbek tilidagi istorizmlarda sinonimlik munosabatlarini ta’kidlash;
- Ingliz va o‘zbek tilidagi istorizmlarinin turli ma’no qirralarini aniqlash[13];
- istorizmlarning badiiy asarlar leksikasida tutgan o‘rnini belgilash;
-Tadqiqotning ilmiy yangiligi;
-Ishning ilmiy yangiligini quyidagilar tashkil etadi:
ADABIYOT:
1. Axmanova O.S. Lingvistik atamalar lug'ati. M .: Entsiklopediya, 1966 yil. 123-129 betlar
2. Gasparov M.L. Lirik she’r kompozitsiyasi tahliliga // Badiiy asar yaxlitligi va uni maktab va universitet
adabiyotshunosligida tahlil qilish muammolari. Donetsk, 1995 yil., 255-bet
3. Judah Friedlander and Tracy Morgan in "Corporate Crush." 30 Rock, 2007, p 103
4. N.M. Shanskiy 1984 yilda ''Leksikonidagi eskirgan so‘zlar"27-33 betlar
5. Sodikov K, Xamidov X, Xudoyberganova Z, Aminova L “Turk tili” Toshkent 2003
6. Аскарова М, Абдурахмонов Г ” Xoзирги узбек тили ” Тошкент 1986, 28-32 betlar
7. Гуломов А, Аскаров М. “Xoзирги узбек адабий тили” Тошкент 1987
8. Kabilova Sayyora, & Aminova Zebo Hamrokulovna. (2021). OLD TRADITIONS OF AGRICULTURE
OF SURKHAN VALLEY. Emergent: Journal of Educational Discoveries and Lifelong Learning
(EJEDL), 2(04), 43–49.
9. Kadirova, D., & Sayfiddinovich, X. R. (2021). Ethnopedagogical Fundamentals of Development of
Primary School Education in our Multinational People. Барқарорлик ва Етакчи Тадқиқотлар онлайн
илмий журнали, 1(6), 41-49.
10. Narbasheva, M.A., 2014. Game in human life and child development. Psychology, (2), pp.32-38.
11. Narbasheva, M.A., The importance of pedagogical and psychological literacy of parents in preparing
children for school education//ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research 2021-1Issue
1 p.728-732
12. Nodira Xasanova ibragimovna. (2022). Scientific research conducted in the Surxon Valley from 1917 to
1941 and their importance. Texas Journal of Multidisciplinary Studies, 6, 241–244.
13. Norbosheva, M. A. (2021). Analysis of Kid's Psychological Development Through National Games. Web
of Scientist: International Scientific Research Journal, 2(12), 72-75.
14. Norbosheva, M. A. (2021). MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNING OILADAGI
SHAXSLARARO MUNOSABATLARINI O ‘RGANISH. Oriental renaissance: Innovative, educational,
natural and social sciences, 1(11), 26-33.
15. Rakhimov, B. S., & Yormatov, F. J. (2019). TOPONOMICAL ANALYSIS OF KHATAK AND
DAHPARAKENT VILLAGES. Ўтмишга назар журнали, 19(2).
16. SAYYORA, K. Metaphor in Newspapers. JournalNX, 7(1), 210-214.
17. Абдумуратова, С. (2018). ВЛИЯНИЕ НА СОВРЕМЕННОЕ ВОСПИТАНИЕ АЛИШЕРА
НАВОЙИ. Гуманитарный трактат, (25), 96-98.
18. Абдумуратова, С.С. (2022). ЭТНОКУЛЬТУРНЫЕ И СОЦИОЛИНГВИСТИЧЕСКИЕ ФАКТОРЫ
В ОБУЧЕНИИ РУССКОМУ ЯЗЫКУ КАК ИНОСТРАННОМУ. Академические исследования в
области педагогических наук , 3 (1), 745-747.
International Conference on Research in Humanities, Applied Sciences and Education
Hosted from Berlin, Germany
https://conferencea.org June 5
th
2022
115
19. Ёрматов, Ф. (2021). ЯНГИ ЎЗБЕКИСТОНДА АҲОЛИНИ ИЖТИМОИЙ ҲИМОЯЛАШНИНГ
КУЧАЙТИРИЛИШИ ВА ХАЛҚИМИЗ ҲАЁТИДАГИ МУАММОЛАРНИ БАРТАРАФ
ЭТИШДАГИ ЎЗГАРИШЛАР (2016-2021 ЙИЛЛАР). ВЗГЛЯД В ПРОШЛОЕ, 4(11).
20. Ёрматов, Ф. Ж. (2010). Ўзбекистонда аҳолини ижтимоий ҳимоялаш тизими: ҳолати, шаклланиш
жараёни, ривожланиш истиқболлари (1991-2010 йиллар. Жанубий вилоятлар мисолида) (Doctoral
dissertation, Автореф. дис.... т. ф. н. Тошкент, Мирзо Улуғбек Номидаги Ўзбекистон Миллий
университети, 2010, 30 б).
21. Ёрматов, Ф. Ж. (2019). МУСТАҚИЛЛИК ЙИЛЛАРИДА ЎЗБЕКИСТОННИНГ ЖАНУБИЙ
ВИЛОЯТЛАРИДА АҲОЛИНИНГ ИЖТИМОИЙ ҲИМОЯСИ. ВЗГЛЯД В ПРОШЛОЕ, (25).
22. Нарбашева М. А. РАЗВИТИЕ КОМПЕТЕНТНОСТИ У ПЕДАГОГА ДОШКОЛЬНЫХ
ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ ОРГАНИЗАЦИЙ //Наука и образование сегодня. – 2021. – №. 7 (66). – С.
65-66.
23. Нарбашева, М. А. (1993). Психологический анализ развивающих функций народных игр (на
материале игр дошкольников в камешки)(Doctoral dissertation, автореф. дис.… канд. психол.
наук) (Doctoral dissertation, Doctoral dissertation, автореф. дис. канд. психол. наук).
24. Норбошева М. А. МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛАЛАРНИНГ ОИЛА ҲАҚИДАГИ
ТАСАВВУРЛАРИНИ ЎРГАНИШ //ИННОВАЦИИ В ПЕДАГОГИКЕ И ПСИХОЛОГИИ. – 2021.
– Т. 4. – №. 6.
25. Норбошева М. А. ОИЛАДА МАЪНАВИЙ ТАРБИЯНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШДА МУМТОЗ
АСАРЛАРНИНГ ЎРНИ //Педагогика ва психологияда инновациялар. – 2020. – Т. 8. – №. 3.
26. Норбошева М. О. МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛА ШАХСИНИНГ РИВОЖЛАНИШИДА
МУЛОҚОТНИНГ ЎРНИ //Педагогика ва психологияда инновациялар. – 2020. – Т. 9. – №. 3.
27. Норбошева М. О. РОЛЬ СЕМЬИ И ДОШКОЛЬНОЙ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОЙ ОРГАНИЗАЦИИ В
ФОРМИРОВАНИИ ЛИЧНОСТИ РЕБЁНКА //Наука и образование сегодня. – 2021. – №. 7 (66). –
С. 66-67.
28. Норбошева, М. А., & Норбошева, М. А. (2018). Реформы системы дошкольного образования в
Узбекистане. In Фундаментальные и прикладные исследования: гипотезы, проблемы,
результаты (pp. 25-29).
29. НорбошеваМ.А. Шарқ алломаларининг таълим-тарбия масалари ҳақидаги қарашлари
//Бухоронинг ислом цивилизациясидаги ўрни ва унга қўшган ҳиссаси - 2020 - 522-526б
30. Саидовна, А.С. (2022). Язык является главным приоритетом в обучении. ЕВРОПЕЙСКИЙ
ЖУРНАЛ ИННОВАЦИЙ В НЕФОРМАЛЬНОМ ОБРАЗОВАНИИ , 2 (2), 108-110.
31. Файзуллаева, М. Х., & Ёрматов, Ф. Ж. (2019). ТУРКИСТОН ХАЛҚЛАРИНИНГ ИРРИГАЦИЯ
ИНШООТЛАРИ
БОРАСИДАГИ
ТАЖРИБАСИ
РОССИЯ
ШАРҚШУНОСЛАРИ
ТАЛҚИНИДА. ВЗГЛЯД В ПРОШЛОЕ, (26).
32. Ярматов, Ф. Д. (2020). Позитивные изменения в системе социальной защиты населения
Узбекистана (1991-2019 гг., на примере южных регионов). Бюллетень науки и практики, 6(8).
| 