|
O‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va I bo‘lim. Falsafa fanining predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli. Falsafiy tafakkur taraqqiyoti bosqichlari: Sharq falsafasi. Falsafiy tafakkur taraqqiyoti bosqichlari: G‘arb falsafasi
|
| bet | 124/139 | | Sana | 22.02.2024 | | Hajmi | 0,82 Mb. | | #160902 |
Bog'liq 1.«Falsafa» tushunchasining kelib chiqishi-fayllar.org Nomerlar, Alfred Adler individual psixologiyaning asoschisi, 1-mavzu, Alimova Mashhura-Umumiy Pedagogika., FERUZA (2) (2), 70310901 Psixologiya magistr ishchi o\'quv reja 2021, Guli, IJTIMOIY TADBIQIY SIRTQI, Shaxs psixologiyasi UMK, 1.08-ТАТ 2020, 11 E Tijorat, 8-MAVZU, 1-MAVZU, Jahonova Shahnoza (2), 2UAc85uxid3YTR50heNwVBOBmzxSD6hBXAl82bDoV bo‘lim. “Etika” fanining predmeti va jamiyat hayotidagi ahamiyati. Nikoh va oilaning axloqiy asoslari, uning yoshlar tarbiyasidagi o‘rni. Axloqiy madaniyat va qadriyatlar.
O‘n uchinchi mavzu:“Etika” fanining predmeti va jamiyat hayotidagi ahamiyati.
Reja:
Axloq, etika, odob tushunchalarining ma’nosi va mohiyati hamda ahamiyati. Buyuk mutafakkirlar va Prezidentimiz I.A.Karimovning axloqqa bergan ta’rif va tavsiflari.
Axloqiy ong va faoliyat tushunchasi
Axloqshunoslik fanining asosiy kategoriyalari
1.1. Axloqshunoslikning (etika) qadim zamonlarda paydo bo‘lib, shakllanib va rivojlanib, bizning davrimizgacha o‘z ahamiyatini saqlab kelayotgan eng qiziqarli va eng muxim insonshunoslik fanlaridan biridir. Axloqshunoslik fanining nomi ahloq so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, bu tushuncha to‘g‘risida adabiyotlardan hozircha yagona qarashlar yo‘q. Ayrim adabiyotlarda axloq kishilarning har bir jamiyatga xos xulq normalari majmui deyilsa, boshqalarda esa axloq ijtimoiy ong shakllaridan biri sotsial tartib-qoida bo‘lib, bu tartib-qoida istisnosiz hamma sohalarda kishilarning hatti-harakatini tartibga solish vazifasini bajaradi deyiladi. Buning boisi eng avvalo axloq so‘zining ko‘p ma’noli va ko‘p qirrali ekanligi bilan izohlanadi. Axloq arabcha xulq so‘zining ko‘pligidan va lotincha «mores» so‘zidan olinib, odob, atvor, fe’l degan ma’nolarni anglatadi. Xudi shuningdek rus tilida ishlatiladigan «morel» so‘zi «mocheya» so‘zidan olingan bo‘lib, uham ahloq ma’nosini bildiradi, «moral» so‘zi rus tilida ishlatiladigan «nravstvennost» degan so‘zining sinonimii degan fikrlar ham mavjud. Axloq kishilarning, xar bir kishining oilada, jamoada, jamoatchilik joylarida, umuman jamiyatda yurish-turishi, yashash qoidalari, fe’l-atvori, hatti-harakatlarining jamini ifodalaydi. Etika yunoncha «ethos» so‘zidan olingan bo‘lib, odat, odob, rasm-rusum, fe’l (xarakter) ma’nolarini bildiradi. Ushbu tushuncha birinchi marta mashhur Yunon faylasufi va mutafakkiri Arastu (Aristotel,e.o.384-322 yy) tomonidan axloqning sinonimii sifatida ishlatilagn.
Bu terminni keyinchalik qat’iy ma’noli tushuncha sifatida eramizdan oldingi IV asrda paydo bo‘lgan va asoschisi Kitionlik Zenon (e.o.336-264 yy) stoiklar (grekcha stos-to‘planadigan joy, portik) ilmi muomalaga kiritganlar.
Etika tushunchasi hozirgi adabiyotlarda kishilar muomalasida asosan quyidagi uch ma’noda qo‘llaniladi:
Birinchidan, kundalik hayot muomalasida etika oddiy tilda axloq, odob, xulq-atvor ma’nolarini anglatadi;
Ikkinchidan, ma’lum bir ijtimoiy guruhlar, kasb-xunar yoki ixtisosliklar, chunonchi dvoryanlar etikasi, savdogarlar etikasi, tadbirkorlar etikasi, o‘qituvchilar etikasi, shifokorlar etikasi, rahbarlar etikasi vash u kabilarni bildiradi.
Uchinchidan, asosan va ko‘pchilik holda kishilarning axloq-odobini, xulqini, fe’l-atvorini o‘rganuvchi fanni etika, ya’ni axloqshunoslik deb yuritiladi.
Xuddi shuningdek kundalikhayotda va adabiyotlarda axloq va etika tushunchalar bilan bir qatorda odob tushunchasi ham ishlatiladi.
«Odob» (arbcha «adab» so‘zining ko‘pligi) xulq-atvori, yurish-turish madaniyatning tashqi va ichki jihatlarni ifodalaydigan tushuncha. U kishilarning hatti-harakatida, o‘zaro munosabatida (oila. mehnat jamoasi va turli marosimlarda) namoyon bo‘ladi.
Odob kishining jamoat orasida o‘zini qanday tutishi, odamlar bilan qay yo‘sinda muomala qilishi, o‘z turmushi va bo‘sh vaqtini qanday tashkil qilishi, inson tashqiyofasi qanday bo‘lishi lozimligiga oid qoidalar (masalan, sharmu-hayo, kamtarlik, xushmuomalalik, ozodalik singarilar)ni o‘z ichiga oladi. Odob ta’lim-tarbiya, amaliy tajriba jarayonida shakllanadi. Sharqning ulkan odob-ahloq nazariyotchilaridan bo‘lgan Xusayn voiz Koshifiy «Axloqiy Muhsiniy» asarida odobni quyidagicha ta’riflagan edi:
«Odob - bu qalbni yomon so‘zlardan va nojo‘ya xulqdan saqlay olish, o‘zini va o‘zgalarni ham hurmat qila bilish, shu bilan birga o‘zini va o‘zgalarning obro‘sini tushirmaslikdir». Voiz Koshifiy odob tushunchasini keng ma’noda tushunadi, yomon so‘zlarni aytmaslik, xulqni tarbiyalay olish, o‘zini boshqarish va o‘zgalarni hurmat qilishni axloqiylik deb atagan edi.
Odob – kishilarning hayot va turmushlariga nisbatan belgilab berilgan muayyan axloqiy chegara yoki me’yor desak bo‘ladi. Anna shu chegaradan chiqmay muomala munosabatida bo‘lgan, shu me’yorga rioya qilgan odamni odobli, yaxshi xurbiyali, xaqiqiy, chin inson deyiladi. Aksincha xolda odobsiz, tarbiyasiz, yomon odam deb aytiladi. Odob axloqqa nisbatan tor tushuncha bo‘lib, u o‘z navbatida barcha axloqiy fazilatlarning yuzaga chiqishi namoyon bo‘lishidir. Odobni o‘rganuvchi va o‘rgatuvchi fanni «Odobnoma», «Dilnoma», «Saodatnoma» deb ataydilar.
Demak, axloq, etika, odob o‘zaro bog‘liq va ma’lum darajada farq qiluvchi tushunchalar bo‘lib, barchasi insonning hatti-harakatini, yurish-turishini, boshqa odamlar bilan munosabatini oilada, jamoada, jamoatchilik joylarda o‘zini tutishi kabilarni ifodalaydi. Odatda bularni umumiy falsafiy ma’noad axloq, kundalik hayotda, turmushda odob, xulq, fe’l-atvor va ularni o‘rganuvchi fanni (ilmni) etika yoki axloqshunoslik deb yuritiladi. Shunday qilib, axloq kishilarning yaxshilik va yomonlikka nisbatan munosabatini namoyon etadigan va tarixan tarkib topgan xulq-atvor, yurish-turish va xatti-xarakatini ifodalaydigan, ularning bir-biriga va jamiyatga bo‘lgan munosabatlarini aks ettiradigan hamda o‘zaro ixtiyoriy tarzda amalga oshadigan norma va qoidalar yig‘indisidir.
Buyuk mutafakkirlar, olimlar va davlat arboblari ham axloqqa xudi shunday ta’rif-tavsiflar berganlar. Taniqli rus faylasufi V.G.belinskiy (1811-1848) axloq nima? U nimadan iborat bo‘lmog‘i kerak? Degan savollar qo‘yib, quyidagi javobni keltirib, axloqqa shunday ta’rif bergan:
«Kishilarning qadr-qimmati va uning yuksak mavqeiga qat’iy, chuqur e’tiqod, unga qizg‘in so‘nmas, ishonchdir. Shu e’tiqod, shu ishonch jamiki bashariyat ezguligining, barcha amaliy ishlarning qaynar bulog‘idir» Chex xalqparvar pedagogi va jamoat arbobi Ya.A. Komenskiy (1592-1675) fikricha: «Axloqiylik deganda biz faqat tashqi muomalani ko‘zda tutmaymiz, balki niyatning butun ichki mohiyatini tushunamiz». Markaziy Osiyoning buyuk mutafakkiri Abu Nasr Farobiy (873-950) aytganidek: «Darxtning yetukligi uning mevasi bilan bo‘lganidek, insonning barcha xislatlari ham ahloqiy tarbiya bilan yakunlanadi». Ma’rifatparvar bobomiz Abdulla Avloniy (1878-1934) yozganidek, «Tarbiya bizlar uchun yo hayot, yo momot, yo najot, yo halokat, yo saodat, yo falokat masalasidir».
Axloqning mohiyatini tushunishida prezidentimiz I.Karimovning aytgan quyidagi fikr0mulohazalar aynihimdir.
Yurtboshimiz ta’kidlaganidek: «Aslini olganda, axloq ma’naviyatning o‘zagi. Inson axloqi shunchaki salom-alik, xushmuomalalikdan iborat emas. Axloq – bu avvalo insof va adolat tuyg‘usi, iymon, xalollik degani»; «Xalollik va fidoyilik faoliyatimizning asosiy mezoni bo‘lsin»; «… Vijdon bilan, iymon bilan, diyonat bilan o‘ynashib bo‘lmaydi»;
«Mehr-oqibat, muruvvat bo‘lmagan jamiyat halokatga mahkumdir». «Xar kim savob ish qilsin, har kun savob ish qilsin»; «Yaxshilik ham, yomonlik ham qaytadi», deydilar vaxokazo. Buyuk mutafakkirlarimiz va olimlarimizning hamda Prezidentimizning yuqoridagi fikrlari axloqni quyidagicha ta’riflash imkoniyatini beradi: Axloq deb kishilarning yaxshilik va yomonlikka munosabatini namoyon etadigan va tarixan tarkib topgan xulq-atvor,ularning yurish-turishini,o‘zlarini tutishini, fe’l-atvorini, xulq-odobini,o‘zaro bir-biriga,mehnatga ijtimoiy faoliyatga, oilaga, jamoaga, boshqa ijtimoiy birlashmalarga, jamoatchilikka, Vatanga, millatga, jamiyatga bo‘lgan munosabatlarini ifodalovchi hamda hatti-harakatini tartibga solish, boshqarishga xizmat qiluvchi his-tuyg‘ulari, ehtiyojlari, talablari, baholashlari, qoidalari, tamoyillarining jamiga aytiladi.
Qisqa qilib aytganda axloq deb kishilarning yurish-turushlari o‘zaro bir-biriga, mehnatga, oilaga, Vatanga bo‘lgan tarixiy muayyan munosabatlari, qoidalari va tamoyillarining jamiga aytiladi.
Axloqning ilk, dastlabka, quyi, turmushdagi bosqichi odob yoki xulq odobdir.
Axloq xulq-odob, fe’l-atvor axloqshunoslik yoki etika fanining baxs mavzui (prdmeti)ni tashkil etadi.
Axloqshunoslik (etika) ning ob’ekti odam, inson, shaxsdir. Biroq axloqshunoslik kishilar hayoti va faoliyatlarining barcha jihatlarini emas, balki muayan bir sohasi, ya’ni odobini, xulqini, fe’l-atforini, yurish-turishini, o‘zaro munosabatini, tabiat, jamiyat va uning hodisalariga bo‘lgan munosabatlarini o‘rganadi.
Xuddi shu ma’noda axloqshunoslik (etika)ning baxs mavzui muammo sifatida oddiy kishilardan tortib buyuk mutafakkirlarimiz, ziyolilarimiz, davlat arboblarimizgacha qiziqtirib kelgan. Chunonchi Arastu axloqshunoslik (etika)ni axloqni o‘rganadigan amaliy fan, jamiyat haqidagi fanlardan biri deb hisoblagan. Stoiklar axloqshunoslik (etika)ni alohidan fan sifatida ajratib, uni ko‘pincha inson tabiati xaqidagi fan deb tushungan edilar.
Niderlandiya faylasufi B.Spinoza (1632-1677) o‘zining «Etika» asarida ushbu fanni substansiya (mohiyat) va uning moduslari (xususiyatlari) to‘g‘risidagi ta’limot degani. Fransuz ma’rifatparvar-faylasufi P.A.Golbax (1723-1793): «Axloq odamlararo mavjud bo‘lgan munosabatlar vash u munosabatlardan kelib chiqadigan mas’uliyatlar haqidagi fan»,- degan edi.
Nemis faylasufi I.Kant (1774-1884) axloqshunoslik (etika)ni zarur narsalar to‘g‘risidagi fan deb bilgan. Ko‘zga ko‘ringan nemis faylasufi G.V.F.Gegel (1770-1831) esa Etika (axloqshunoslik)ni o‘z-o‘zidan rivojlanuvchi mutloq g‘oya (absolyut ideya) haqidagi fan degan.
Axloqshunoslikning baxs mavzui Sharq, xususan Markaziy Osiyo, shu jumladan O‘zbekiston mutafakkirlarining diqqat e’tiborida bo‘lib kelgan. Masalan, buyuk mutafakkir, qomusiy olim, tibbiyot ilmining otasi va ustozi Abu Ali ibn Sino (980-1037) shu xaqda to‘xtalib: «Axloq har bir kishi uchun o‘z-o‘zini idora qilish ilmidir»,-deb baholagan edi. Buyuk mutafakkir, shoir va davlat arbobi A.Navoiy (1441-1501) axloq mavzuiga yanada kuchliroq urg‘u berib, o‘zining «Maxbub-ul-qulub» («Ko‘ngillar sevgani») asarida quyidagicha yozgan edi: «Vafosizda hayo yo‘q, hayosizda vafo yo‘q, agar kimda bu ikki sifat bo‘lmasa, unda iymon ham yo‘q». XIII-XIV asrda yashab ijod etgan taniqli axloqshunos olim Majid Xavofiy axloq haqida fan, ya’ni axloqshunoslik, oila haqida fan, shahar qurilishi va normalar haqidagi fandir». deb ta’riflagan. (mutafakkirlar axloq va adolat haqida. Toshkent, «Adolat», 1995, 17 bet)
Buyuk shoir, dramaturg, ma’rianparvar va davlat arbobi A.Avloniy (1878-1943) o‘zining «Turkiy guliston yoxud axloq» (1913) asari axloq mavzui haqida:
«Insonlarni yaxshilikka chaqiruvchi, yomonlikdan qaytaruvchi bir ilmdir. Yaxshi xulqlarning yaxshiligini, yomon xulqlarning yomonligini dalil va misol ila bayon qiladurgan kitobni axloq deyilur» - degan edi.
Xuddi shuningdek axloqshunoslik (etika) baxs mavzui haqida lug‘atlar darsliklar, o‘quv qo‘llanmalarida ham turli xil ta’riflar bor. «Qisqacha siyosiy lug‘at» («O‘zbkiston» nashriyoti, Toshkent 1975, 296 bet) shunday deyilgan: «Etika – aloxida sotsial xodisa va ijtimoiy ong shakllaridan biri bo‘lgan axloqning tabiati va mohiyatlarini o‘rganuvchi falsafiy fan». «Qisqacha filosofik lug‘atda» («Uzbekiston» nashriyoti, Toshkent 1873, 363 bet) bu to‘g‘rida quyidagicha aytilgan: etika – axloq nazariyasi, biron axloq sistemasi (tizimini) hamda yaxshilik va yomonlikni, adolat burch, vijdon, baxt, xayotning ma’nosini Biron tarzda ilmiy asoslash» demakdir.
«Filosofiya lug‘ati» (O‘zbekiston nashriyoti Toshkent – 1976, 595 bet) da: «Etika... eng qadimgi nazariy fanlar biri, u axloqni o‘rganadi» deyilgan.
«O‘zbek sho‘rolar entiklopediyasi» (Toshkent 1979, jild 13, 306 bet) da quyidagicha ta’rif berilgan:
«Etika ijtimoiy ong formasi bo‘lgan inson hayotining muhim tomonlaridan hisoblangan axloq, odob masalalarini o‘rganuvchi falsafiy fan» deb aytilgan. Ye.G.Federenkoning «... etika asoslari» (o‘qituvchi nashriyoti, Toshkent 1976, 5 bet) o‘quv qullanmasida bu to‘g‘rida quyidagicha yozilgan:
«Etika bu axloq «xulq» nazariyasi bo‘lib, kishilarning axloqiy xayotini o‘rganadigan, axloqiy xodisalarning o‘ziga xos xususiyatlari va rivojlanish qonuniyatlarini ochib beradigan eng qadimgi insonshunoslik fanlaridan biridir».
Falsafa fanlari doktori, professor A.ortiqov «Etika asoslari» kursidan leksiyalar tekstlarida (Toshkent-1999, 3-bet). Ushbu muammo shunday ilmiy ifodalangan:
«Etika deb axloq, xulq-odob, axloqiy ong haqidagi bularning paydo bo‘lishi, taraqqiyot bosqichlari, inson hayoti faoliyatining eng muhim jihatlari, kishlarning axloqiy jihatdan tarbiyalashning yo‘l, usul, vositalari haqidagi ta’limotlar sistemasiga aytiladi. Etikaning tarifi anna shundan iborat».
Etika (Axloqshunoslik)ning baxs mavzui haqida yuqorida keltirilgan nuqtai nazarlarning ijobiy tomonlari va kamchiliklarini umumlashtirib, bizningcha quyidagicha ta’riflash mumkin:
Axloqshunoslik yoki etika deb inson va insoniyat hayot faoliyatining muhim jihatlari bo‘lgan axloq, xulq-odob,fe’l-atvor, ularning mohiyati, paydo bo‘lishi, taraqqiyot bosqichlari va rivojlanish qonuniyatlari, maqsadlari, vazifalari va axamiyati, hamda ular to‘g‘risidagi qarashlar, nazariyalar, ta’limotlarni o‘rganuvchi falsafiy fanga aytiladi. Qisqa qilib aytganda, axloqshunoslik yoki etika axloqning mohiyati, xususiyati va rivojlanishi, maqsadi, vazifalari va ahamiyati haqidagi falsafiy fandir. Axloqshunoslik (etika) o‘z baxs mavzuini yaxshilik va yomonlik, burch, vijdon, or-nomus, sha’an, qadr-qimmat, baxt-saodat inson xayotining mohiyati, mazmuni va ma’nosi kabi tushunchalar (kategoriyalar), insonparvarlik, vatanparvarlik, mehnatsevarlik, jamoaviylik singari tamoyillar (prinsiplar), xalollik, poklik, rostgo‘ylik, do‘stlik, vafodorlikka o‘xshash axloqiy qoidalar (normalar) vositasi bilan ochib beradi va asoslaydi. Bular to‘g‘risida maxsus mavzuda fikr yuritiladi.
Axloqshunoslik (etika) o‘z bahs mavzuini o‘rganishda falsafa, estetika, pedagogika, psixologiya, madaniyatshunoslik, tarix, siyosatshunoslik, sotsiologiya, tilshunoslik, arxiologiya, ekologiya kabi fanlar bilan chambarchas bog‘liq holda o‘rganadi. Borliq, tabiat, jamiyat, inson tafakkur kabi murakkab hodisalarning mohiyati va eng umumiy rivojlanish qonuniyatlari haqidagi fan bo‘lgan falsafa axloqshunoslikning nazariy, ilmiy-metodologik (uslubiy) asosini tashkil qiladi. Boshqa gumanitar fanlar ham axloqshunoslikka o‘z bahs mavzuini chuqurroq va har taraflama o‘rganish va umumlashtirishlarda dalillar, faktlar hamda materiallar beradi. Bu jarayonda axloqshunoslik bahs mavzuiga ko‘ra nisbiy mustaqilligini saqlab qolib, bilimlar tizimida o‘ziga xos va ijobiy o‘rinni egallab qoladi.
Axloqshunoslik o‘z bahs mavzuini ikki-umumiy va xususiy yo‘nalishlarda o‘rganadi. Shunga muvofiq axloqshunoslikda umumiy, tarixiy, normativ-aksiologik (qadriyatiy), kasb-xunar, axlobiya axloqshunosligi degan nazariy va amaliy bo‘limlar ham shakllangan. Umumiy axloqshunoslik axloqning tabiati, mohiyati, xususiyatlari, uning tarkibiy zarrachalari va ularning o‘zaro aloqadorligini ilmiy asoslaydi, axloqiy faoliyat va axloqiy munosabatlar rivojlanishi xususiyatlarini, axloq taraqqiyotidagi ijtimoiylik, tarixiylik, zamonaviylik, umuminsoniy va milliy jihatlarning o‘rni va ahamiyati haqida uning hozirgi holati va taraqqiyoti yo‘nalishlari muammolarini o‘rganadi. Tarixiy axloqshunoslik axloqning tarixiy shakllarini, uning tarixiy taraqqiyot qonuniyatlarini va xususiyatlarini, axloqiy ta’limotlarning tarixdagi o‘rnini tadqiq etadi. Normativ-aksiologik axloqshunoslik axloq qoidalarini axloqiy zaruriylik talablarini axloqiy ongning asosiy tushunchalari sifatida qarab, ularning ijobiy axamiyati, qimmati jihatidan o‘rganish va asoslash bilan qiziqadi.
Kasbiy axloqshunoslik u yoki bu kasb-xunar, ixtisoslig yoki rahbarligi faoliyati doirasida kishilarning axloqiy xususiyatlari bilan shug‘ullanadi. Axloqiy tarbiyaning axloqiy nazariyasi tarbiya jarayonida axloqiy omillardan samarali foydalanish yo‘llari, shakllari va vositalarini belgilash masalalarini umumlashtiradi. Axloqshunoslikning muxim bir vazifasiinsonlar va jamiyatning kelgusidagi ezgu axloqiy orzulari, maqsadlari, ezgu-niyatlarini sharqlab berishdir. Chunki insonlar yuksak axlozularsiz yashay olmaydilar. Bularning hamasi axloqshunoslikning insonlar va jamiyat hayotida beni katta ahamiyatga ega ekanligidan dalolat beradi.
Atoqli pedagog A.Avloniy: «Axloq ilmini o‘qib, bilib amal qilgan kishilar o‘zining kim ekani, janobi haq na uchun xalq qilganin, yer yuzida nima ish uchun yurganin bilur. Bir kishi o‘zidan xabardor bo‘lmasa, ilmni, ulamoni, yaxshi kishilarni, yaxshi ishlarning qadrini, qimmatini bilmas. O‘z aybini bilur, iqror kilub, tuzatmakga sa’y va qo‘shish qilgan kishi chin bahodir va paxlavon kishidir». Demak, axloq, odob va etika qoidalarini bili shva ularga to‘la amal qilish kishilarning o‘zaro hurmat-extirom bilan tinch-totuv yashashini ta’minlaydi. Aksincha holda, ya’ni axloqqa, odobga, etikaga kam va yetarli e’tibor berilmagan odamda, oilada beandishaliklar, beburdliklar vash u kabilar mavjud joyda salbiy, nojo‘ya axloqiy fazilatlar yuzaga keladi va avj oladi, odamlar orasidan hurmat, mehr-oqibat ko‘tariladi, hayot asta-sekin izdan chiqa borib, ijtimoiy hayotning jiddiy to‘sqiniga aylanadi.
Axloqshunoslikning asosiy va muhim vazifasi kishilarning xulqi, odobi, yurish-turishi, muomalasining mohiyatini, xususiyatlarini va taraqqiyot qonunlarini ochib berishdan iborat. Axloqshunoslik xudi shuningdek axloqning tushunchalari (yaxshilik va yomonlik, adolat, baxt, vijdon, burch va hokazo) tamoyillarini (insonparvarlik, mehnatsevarlik, vatanparvarlik, baynalmilallik, xamkorlik va hokazo) axloq mezonlari (normalari) jumladan xushmuomalalik, shirinsuxanlik, xalollik, rostggo‘ylik, kamtarlik chidamlilik, himmatlilik, samimiylik, do‘stlik, sharmu-hayo va hokazolarni ilmiy-amaliy asoslab beradi. Axloqshunoslikning Yana bir muxim vazifasi insonlarning axloqiy tarbiyasini amalga oshirish, axloqiy kamolotini shakllanishga xizmat qilishdir. Axloqshunoslikning Yana bir vazifasi, insonlar va jamiyat hayotidagi axloqsizlik illatlarining barcha ko‘rinishlarini bartaraf qilish va ularni bartaraf etish yo‘llari hamda vositalarini izoxlab berishdan iborat. «Yomon ishlarning teskarisini qilib, yaxshi bo‘ldim» degan ekan Luqmoni O‘akim. Yana «odobni beodobdan o‘rgan» deydilar. Albatta, beodobdan o‘rganiladigan narsaning o‘zi yo‘q, lekin birovlarning xatosi, gunohini salbiy xislatlarini takrorlamagan kishi eng oliy odamdir. Bunday odamning axloqiyligining o‘zi bir qutlug‘ ish bo‘lsa, birovlarning axloqsizligini takrorlamaganligi uchun ikki kara ulug‘dir. Chunki beodobning qilig‘i, hatti-harakatlari, fe’l-atvori odob doirasidan tashqarida bo‘lgani uchun uning qilayotgan odobsizliklarini ko‘rib, shunday qiliqlarni hatti-harakatlarni takrorlamaslik, bu odobdandir. Demak, beodobdan o‘rganilgan odob uning beodobliklarini payqay bilish va ularni o‘z hayotida qilmaslikdir. Demak axloqshunoslik Fani inson turmushi va faoliyati, jamiyat hayotida har tomonlama muhim ahamiyatga ega bo‘lgan fanlardan biridir.
Axloqshunoslik axlooiy, tarixiy va zamonaviy hodisa hamda ijtimoiy ongning o‘ziga xos shakllaridan biri deb asoslaydi. Axloqning ijtimoiyligi shundaki, kishilarning axloq-odobi, fe’l-atvori, muomalasi, yuksak ma’naviy fazilatlari ijtimoiy hayotdan tashqarida, insonlar o‘rtasida munosabatlardan chetda shakllanishi va rivojlanishi mumkin emas.Bundan bir necha o‘n yil muqaddam o‘rmon chetida adashib qolgan uch nafar bolani ayiqlar o‘rmonga olib ketadi.Bolalar ayiqlar bilan yashashadi.Vaqt o‘tishi bilan ular ikki oyoqlab yursalarda, yugurishni, sakrashni, oziq-ovqat topib yeyishni, tabiat hodisalaridan saqlanishni, ayiqlarga o‘xshash o‘kirishni tabiiy holda o‘rganadilar. Biroq ular keyinchalik to‘rt oyoqlab yursalarda, kishilik jamiyatidan tashqarida hayvonlar orasida yashaganliklari uchun so‘zlash qobiliyatini yo‘qotishadi. Bundan ko‘rinadiki, agar inson kishilik jamiyatida yashamas ekan, u haqiqiy ma’nodagi shaxs, xudi shuningdek axloq odobli bo‘la olmaydi.Demak,axloq ijtimoiy hodisadir.Axloqshunoslik axoqning bu jihatini,umuman axloqni Yana bir qancha tushunchalar-axloqiy ong,qarashlar,axloqiy faoliyat, axloqiy baholash,axloqiy hissiyot,axloqiy munosabatlar axloqiy tarbiya vositasida yanada kengroq va chuqurrroq o‘rganadi.Axloqiy ong kishilarning jamiyatdagi axloqiy hatti-harakatlari, yurish-turishlari, yashash qoidalari, tamoyillari, shuningdek ularning o‘zaro bir-birlariga hamda ijtimoiy guruhlarga, jamiyatga bo‘lgan munosabatlarini ifodalovchi qarashlari tasavvurlari,nazariyalarining jamidir.
2. Axloqiy qarashlar axloqiy ong, axloq, odobning mazmuni, mohiyati, jamiyatdagi kishilar xayoti, faoliyati, taraqqiyotidagi o‘rni, ahamiyati to‘g‘risidagi qarashlar g‘oyalarning tizimidir.
Axloqiy ong va axloqiy qarashlar axloqiy faoliyat bilan uzviy bog‘langan.Axloqiy faoliyat deb o‘ziga xos axloqiy motiv, sabab, intilish bilan, ya’ni yaxshilik qilish,burchga sodiq holda harakat qilish, muayyan axloqiy ideallarni amalga oshirish maqsadida qilingan harakatlarga aytiladi. Kishilarning axloqiy faoliyati jarayonida ular o‘rtasida shakllanadigan, mavjud bo‘ladigan aloqalar,bog‘lanishlar,munosabatlarning tizimi axloqiy munosabatlar deyiladi.(Batafsil qarang: Falsafadan va’z matnlari. Toshkent-1995, 236-237-betlar) Axloqiy faoliyatda axloqiy hissiyotlar,axloqiy baholashlar,axloqiy ideallar,axloqiy madaniyat kabilarning ahamiyati katta.Axloqiy hissiyot-insonning,shaxsning jamiyat va o‘z atrofidagi kishilarga munosabatini ifodalaydigan kechinmalar turini anglatadi.Masalan,insonning va shaxsning o‘z qadr-qimmati hissi, ijtimoiy burch hissi, vatanparvarlik, o‘rtoqlik, jamoaviylik hissi va xakazo kabilar. Axloqiy baholash-sotsial voqelikning turli hodisalarini va kishilarning hatti-harakatlarini ular qanday axloqiy ahamiyatga ega bo‘lishiga qarab,ma’qullash yoki qoralashdir. Umumiy tarzda axloqiy baholash yaxshilik va yomonlik tushunchalarida amalga oshiriladi. Axloqiy ideal (maqsad,orzu,istak) yuksak axloqni shaxs rivojining maqsadi bo‘lgan mukammal axloqiy munosabatlar to‘g‘risidagi nazariy asoslangan rejalari, tasavvurlari, qarashlari jamini bildiradi.Axloqiy ideal-kishi yoki guruhning intilishi va hatti-harakatini belgilab beruvchi namuna, oliy maqsad, Biron-bir nimaning kamolidir. Kishilarning kundalik turmushidagi hatti-harakatini belgilab beruvchi axloqiy qoidalardan farqli o‘laroq axloqiy ideal-kishilarning ma’naviy-axloqiy tarbiyasi va o‘zini-o‘zi tarbiyalash oqibat maqsadini belgilab beradi,uning intilishi lozim bo‘lgan oliy namunani yaratadi. Masalan, ma’rifatparvar axloqiy ideali,umuminsoniy axloqiy ideal,demokratik jamiyat axloqiy ideal iva xakozo. Kishilarda axloqiy ong,axloqiy maqsadlar,axloqiy munosabatlar axloqiy tarbiya vositasi bilan amalga oshiriladi. Axloqiy tarbiya axloqshunoslikning eng muxim tushunchalaridan biri bo‘lib,unga quyidagi ta’rif-tavsif berish mumkin: Axloqiy tarbiya deb inson farzandiga tug‘ilgandan to umrining oxirigacha insonga xos barcha ijobiy axloqiy fazilatlarni singdirib, uni barkamol inson qilishga aytiladi. Axloqiy tarbiya odatda ko‘pincha kishilarni ilm, bilim berishdan boshlanishi vash u jarayonda yonma-yon (parallel) va birgalikda amalga oshirilishi sababli ta’lim-tarbiya degan atama ko‘proq ishlatiladi. Axloqning ijtimoiyligini tushunishda axloqiy madaniyatning ahamiyati katta. Axloqiy madaniyat-axloq, axloqiy ong yordamida shakllanadi. Ularni bir-biridan ajratish noo‘rindir. Axloqiy ong - qarashlar, g‘oyalar va hissiyotlar yig‘indisi va ularning inson ongida aks etishi bo‘lsa, axloqiy madaniyat anna shu aks etilgan narsalar inson xarakteriga, tabiatiga singib, amaliy faoliyatda nimoyon bo‘lishidir. Axloqiy madaniyatda axloqiylikning nazariy jihatlari o‘z aksini topadi vash u bilan bir qatorda, u anglangan axloqiy faoliyat bilan uzviy bog‘lanib ketadi. Axloqiy madaniyat tarixiy tarkib topgan axloqiy norma va qoidalarni davr nuqtai nazaridan qayta ko‘rib chiqilib, aniq shart-sharoitlar asosida rivojlantirishda ifodalaydi. Shu jihatdan axloqiy madaniyat axloqiy qadriyatdan farq qiladi. Ayni vaqtda axloq axloqiy qadriyatga suyanadi va axloqiy madaniyatga manba bo‘lib xizmat qiladi. Axloqiy madaniyat mustaqil falsafiy kategoriya bo‘lib, axloq, axloqiy ong kabi tushunchalar bilan uzviy bog‘liq va bir butunlikni tashkil qiladi, axloqiy nazariyani amaliyot bilan bog‘laydi, kishilardagi axloqiy qarashlar, g‘oyalar, ichki-kechinma va hissiyotlarning qay darajada anglanganlangini bildiradi hamda bu insonning axloqiy yetukligini ko‘rsatib, ma’naviy extiyojiga aylanganligini ko‘rsatadi. Bevosita anna shundan axloqiy madaniyatning mohiyati va rivojlanish xususiyati kelib chiqadi. Bu tushunchalarning hammasi axloqning ijtimoiyligining mohiyatini va xususiyatini ochib berishga xizmat qiladi. Axloqshunoslik axloqni tarixiy xodisa deb o‘rganadi va o‘rgatadi. Chunki axloq birdaniga paydo bo‘lmagan u qadim (ibtidoiy) davrlardayoq vujudga kelib, bir qancha tarixiy bosqichlarni o‘tib, o‘zgarib, almashinib, rivojlanib, taraqqiy qilib, xozirgi davrda ham yanada takomillashib bormoqda. Axloq tarixiy o‘zgarishining ijtimoiy va ma’naviy manbalari bo‘lib kishilarning shaxsiy va umumiy manfaatlari, orzu-istaklari, mehnat, sotsial muxit, jamoatchilik fikri, ilm-ma’rifat, din hisoblanadi. Insonlar va jamiyat hayotida axloqning, uning tamoyillari, tushunchalari va qoidalarining tarixan o‘zgarib, almashinib, rivojlanib, taraqqiy etib borish jarayonini axloqshunoslik (etika) da axloqiy progress (taraqqiyot) deyiladi. Bu jarayonda axloqiy tizimlar va ta’limotlar birdaniga o‘zgarib, yo‘qolib ketmaydi. Insoniyat Xamisha o‘tgan avlodlar axloqidagi ijobiy jixatlarni saqlab, mustahkamlab rivojlantiradi, ya’ni doimo merosdan foydalaniladi. Axloqiy meros deb qadim zamonlardan beri ajdodlarimiz ota-bobolarimizdan bizgacha yetib kelgan axloqiy boyliklar axloqiy o‘gitlar, pant-nasixatlar, g‘oyalar, ta’limotlar, oilalar, tamoyillar jamini tushunamiz. Axloq ayni vaqtda zamonaviy xodisadir, chunki axloq boshqa ijtimoiy – ma’naviy xodisalar singari jamiyatdagi siyosiy – ijtimoiy, iqtisodiy, fan-texnika, san’at madaniyat kasbi sohalardagi yutuqlarni o‘zida aks ettiradi. Axloqshunoslik axloq ijtimoiy xodisa sifatida umuminsoniy va milliy jihatlarga ega deb hisoblaydi. Salomlashish, xushmuomalalik, muruvvat, raxm-shavqat, yaxshilik, adolat, tinchlik, burch, vijdon, or-nomus, baxt-saodat, Vatanni va millatni sevish, tinchlik uchun kurash, tabiatni asrash, yer yuzida ilm-fanni taraqqiy ettirish, yadroviy qurollarni poygasini yo‘qotish, xalqaro xavfsizlikni ta’minlash turli kasaliklarning oldini olish, qashshoqlik va savodsizlikka barxam berish kabilar umuminsoniy axloqiy qadriyatlarga kiradi. Axloqning milliy jixatlari muayyan millat (xalq, elat) ning hayoti, turmush tarzi, tili, madaniyati, urf-odatlari, an’analari Bilan bog‘liq bo‘lgan axloqiy qoidalar va qadriyatlar Bilan bog‘liq xolda namoyon bo‘ladi. Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek: «Kattalarni hurmatqilish, oila va farzandlar to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilish, ochiq ko‘ngillik, millatidan qatiy nazar odamlarga xayrixohlik Bilan munosabatda bo‘lish, o‘zgalar kulfatiga xamdard bo‘lish va o‘zaro yordam tuyg‘usi kishilar o‘rtasidagi munosabatlarning me’yori hisoblanadi. O‘zbeklar diyoriga, o‘z Vataniga mexr-muhabbat mexnatsevarlik, bilimga, ustozlarga, ma’rifatparvarlarga nisbatan alohida hurmat ehtirom O‘zbekiston axolisiga xos fazilatlardir». (Karimov I.A. O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. Toshkent – 1992, O‘zbekiston, 11 bet) Ta’kitlanganlarning hammasi axloq ham o‘ziga xos ijtimoiy ong shakllaridan biri ekanligini va u alohida, ba’zi kishilarga emas, balki jamiyatdagi barcha kishilarga xos bo‘lib ularning ijtimoiy hayotdagi xatti _arakatlari, yurish-turishlari, o‘zaro bir-biriga hamda ijtimoiy birlashmalarga bo‘lgan munosabatlarni ifodalaydi hamda tartibga solib, insonlar hayotida tarbiyalovchi omil sifatida muhim ahamiyatga ega. Axloqshunoslik fan sifatida o‘zining maqsadlari vazifalariga ega. Axloqshunoslikning asosiy maqsadi yuksak axloqiy fazilatli, axloqiy kamolotni o‘zida mujassamlashtirgan yetuk insonlarni voyaga yetkazish va tarbiyalashga xizmat qilishdan iborat. Bunga axloqshunoslik o‘z vazifalari bilan munosib xissa qo‘shadi. Axloqshunoslikning muxim vazifalaridan bilish, bilishlik bo‘lib, uning maqsadi axloqning mohiyati, xususiyatlari jamiyat hayotidagi o‘rni va axamiyatini chuqur va xar taraflama asoslab beradi. Bu fan asoslarini bilmagan kishi barkamol bo‘la olmaydi. Chunki axloqshunoslik (etika) nazariyasi va amaliyotidagina axloqning tom moxiyati, xulq – odobning qoida, ta’limot, g‘oya, dastur, o‘git, pand-nasixat, da’vat, cheklash, ta’qiqatlashlari bayon etilgan bo‘ladi. Ularni puxta o‘zlashtirib, xulq-odob dasturiga, xatti-xarakat nizomiga, qisqa axloq kodeksiga aylantirib olgan shaxsgina chin ma’nodagi yuksak axloqli, boy ma’naviy fazilatli, ziyoli mutaxasis bo‘lishi mumkin va lozim. shuningg uchun ham A.Avloniy: «Axloq ilmini o‘kuv, bilub amal qilgan kishilar o‘zining Kim ekanini, janobi xaq na uchun xalq qilaganin, yer yuzida nima ish qilmak uchun yurganin bilur. Bir kishi o‘zidan xabardor bo‘lmasa, ilmni, ulamoni, yaxshi kishilarni, yaxshi narsalarni, yaxshi ishlarning qadrini, qimmatini bilmas», - deb yozgan edi. Axloqning muxim xususiyati uning ijtimoiy ong shakli ekanligidir, chunki axloq-odob qoidalari hammasi bir kishi tomonidan bitilmaydi. Insoniyat tarixidagi butun tajribalri, urf-odatlarga suyangan xolda axloq-odob yaratiladi. Binobarin, ular barcha, kankret insonlar va insoniyatning xayotiy tajribalarining umumlashgan boy maxsulidir. Shu ma’noad axloq jamiyatdagi barcha kishilarga xos ijtimoiy ong shaklidir. Bularning hammasi axloqning murakkab ijtimoiy jarayon ekanligini ifodalaydi.
3.3 Etika axloqning, axloqiy munosabatlarning normalari (namunalari, me’yorlari, mezonlari) ni ham asoslab beradi. Axloq mezonlari u yoki bu ijtimoiy birlik: shaxs, oila, millat, jamiyat va hokazolar axloqi talablarining eng oddiy shakllarini bildiradi. Bularga xushmuomalalik va shirinsuxanlik, halollik va rostgo‘ylik, kamtarlik, faxr va iftixor, oliyhimmatlilik, samimiylik va do‘stlikka sadoqat, sharmu-hayo singari axloq-odobning ijobiy hamda ig‘vogarlik va g‘iybatchilik, hasadgo‘ylik va tuhmatchilik, maqtanchoqlik va takabburlik, yolg‘onchilik va qalloblik, ikkiyuzlamachilik, munofiqlik, xiyonatchilik, dushmanlik, baxillik va ziqnalik, ezmalik va laqmalik, johillik va nodonlik, xudbinlik va ayyorlik, qasdlashish va kalaka-mazax qilish kabi salbiy ifodalari kiradi. Xushmuomalalik insonning kishilarga hurmat, samimiy, yoqimli, muloyimlik bilan ifodalanadigan xatti-harakatlari va fazilatlaridir. Xushmuomalalik shirinsuxanlik deb yuritiladi. "Bizda xushmuomalalikdan ham ko‘ra qimmatga tushadigan va qadr-qimmati baland boshqa narsa yo‘k", — deb yozgan edi, ispan yozuvchisi M.S. Servantes (1547-1616). Xushmuomalalik kishining chinakam ma’rifatli va ma’naviyatli ekanligidan dalolat beradi. Xushmuomalalikning aksi qo‘pollik, dag‘allik, haqoratlash va so‘kinishdir. Hayotda kishilarga, do‘stlarga xushmuomalalik bilan munosabatda bo‘lish ko‘proq muhimdir. Insonlar hayotida halollik va rostgo‘ylik singari axloq mezonlari ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ularni inson axloqiy sofligining ko‘zgusi deyish mumkin. Chunki ularda kishining axloqiy e’tiqodi ham, maqsadlari ham, xatti-harakatlari ham xuddi oynadagidek aks etib turadi. Halollik kishi xatti-harakatlarining va xulqining to‘g‘riligi, qatiyligi, samimiyligi bilan ifodalanadi. halollik eng oliyjanob fazilat bo‘lib, u haqiqat oldida chekinmaydi; unga intilish qanchalik qiyin bo‘lmasin, nopok, harom, soxtakorliklardan jirkanishdir, ularga yo‘l qo‘ymaslikdir. Halollikka eng yaqini fazilat rostgo‘ylik bo‘lib, uni haqgo‘ylik ham deb ataydilar. Insonning rostgo‘yligi, haqiqatni sevishi, achchiq bo‘lsa ham undan yuz o‘girmasligi, yolg‘onchilikka yo‘l qo‘ymasligi uning axloqiy barkamolligining sinov toshi (etaloni) dir. Binobariy, halollik va rostgo‘ylik inson va jamiyat uchun g‘oyat zaruriy axloqiy fazilatdir. Shu boisdan ham O‘zbekistoning mustaqillik va bozor iqtisodiyoti yo‘lidan borishida barcha fuqarolar, ayniqsa yoshlar faoliyatida halollik va rostgo‘ylikni qaror toptirish katta ahamiyatga ega. Inson axloqiy qiyofasini ifodalovchi mezonlardan biri kamtarlik bo‘lib, u kishining sodda tabiatligini, boshqalardan o‘zini ustun qo‘ymasligida, kishilarning hayotiy tajribalariga, bilimiga, his-tuyg‘ulariga hurmat tarzida namoyon bo‘ladigan xatti-harakatlarini ifodalaydi. Kamtar odam hech qachon o‘zini biror kishidan, ko‘pchilikdan, xalkdan ustun qo‘ymaydi. Aksincha u xalq bilan doimo bir tan, bir jon bo‘lib yashaydi va u kishiga kuch bag‘ishlaydi. Shuning uchun ham "Kamtar kam bo‘lmas", "Kamtarga kamol", — deydi dono xalqimiz. Isbot talab qilmaydigan bu haqiqat bir necha ming yilliklarning sinovidan o‘tib kelmoqda. Ammo kamtar bo‘laman deb o‘z qadr-qimmatini yerga urmaslik, izzat-nafsini poymol qildirmaslik lozim. hatto ortiqcha kamtarlik pinhona takabburlik (gerdayish) bo‘lib chiqishi mumkin. Demak, kamtarlik insonga obro‘, kuch-quvvat baxsh etadigan, obro‘-e’tiborini oshiradigan va uni takabburlik, maqtanchoqlik, dimog‘dorlik, manmanlik, mensimaslik kabi qusurlardan xalos qiladigan fazilatlardir. Bu ibratli mezon bilan kishining irodaliligi, chidamliligi, sabr-toqatliligi ham hamohang va yaqindir. Demak, kamtarinlik, irodalilik, chidamlilik inson uchun Qoyat zarur va foydali axloqiy fazilatlardir.
Etikaning mezonlaridan yana biri sharm-hayo bo‘lib, u kishilarning nafsni tiyish, yomonlikni tark etish, behayolardan o‘zini olib qochish, ehtiyotkorlik qilish va uyalish, nomus, sharafini saqlash kabilarni anglatadi. Uning aksini oddiy tilda behayolik, uyatsizlik, sharmisorlik deyiladi. Sharmu-hayo har bir inson uchun, millatimiz uchun, ayniqsa yoshlarimizga non bilan suvdek zarur bo‘lgan ibratli mezondir. Qalbga doQ-tushurib kuygandan ko‘ra betning qizargani afzal. Prezidentimiz I. A. Karimov o‘zbek xalqiga azaldan xos bo‘lgan sharm-hayo, mehr-oqibatga yuksak baho berib, bunday degan edi: "Avvalom bor biz o‘zimizni anglashimiz, o‘zbek degan nomni ulug‘lashimiz kerak. Yana aytaman, biz Sharqdanmiz, Osiyolikmiz... Bizning halqimizdagi sharm-hayo, mehr-oqibat yana qaysi xalqda bor? Bu so‘zlarni boshqa tilga tarjima qilib bo‘lmaydi". Sharm-hayo, andishalik bilan bog‘lik bo‘lib, u kishining oqibatni o‘ylab, yuz-xotir qilib qiladigan xatti-harakatlarini ifodalaydi. Lekin andishalik hamisha ma’qul emas. Prezidentimiz I. A. Karimov ta’kidlaganidek: "Biz andisha, o‘zbekchilik, musulmonchilik degan tushunchalarni o‘ziga niqob qilib olgan ana shu qusurlardan butunlay holi, butunlay xalos bo‘lishimiz kerak. Andisha o‘z yo‘li bilan, lekin inson eng avvalo jur’atli va jasur bo‘lishi kerak. Dard yashirilsa, oqibati yomon bo‘ladi, madda boylab ketadi. O‘z dardimizni o‘zimiz oshkor etishimiz, o‘z vaqtida chora topishimiz, tuzatishimiz, bu har kunlik oddiy odatimizga aylanishi zarur".
Etikaning oddiy mezonlaridan yana biri himmatlilik bo‘lib, uning mazmunida kishilarning saxovati, pokizaliga, muxtojlarga g‘amxo‘rligi, yordami kabilar yotadi. Odamning odamiyligi uning himmatida, mehr-muhabbati, saxiyligida namoyon bo‘ladi. Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek: "Savob va xayriya degan muqaddas tushunchalar juda keng. Bozoru mozorlarni obod qilish, beva-bechoralarga, muhtoj oilalarga yordam kursatish kerak".
Etikaning eng muhim mezonlaridan do‘stlik bo‘lib, kishilarning o‘zaro yordamini, hamkorligini, yaqinligi, xatti-harakatlari va fazilatlarini ifodalaydi. Do‘stlik kishilar o‘rtasidagi qiziqish va manfaatlar, maqsadlar birligiga, o‘zaro yaqinlikka moslanadigan munosabatdir. Mustahkam, chinakam, boqiy umr do‘stlik hamisha og‘ir, mashaqqatli damlarda yuzaga keladi. Haqiqiy do‘st sadoqati muhtojlikda, qiyinchilikda, mushkulotda, baxtsizlikda sinaladi. Hakikiy do‘stsiz kishining hayoti to‘laqonli va mazmunli bo‘la olmaydi. Shu boisdan xalqimiz "Do‘stsiz kishi — qo‘lsiz kishi", "Do‘stlik baxtiyorlik poydevori", — deydi. Sevikli shoirimiz Erkii Vohidov ham: "Do‘st bilan obod uying, gar bo‘lsa u vayrona ham, deb bejis aytmagan. Shuningdek hayotda chinakam, haqiqiy, vafodor do‘stlarni otrtirish, asrash, avaylash juda muhim. Do‘stlik vafodorlik bilan bog‘lik. Vafodorlik do‘stlikka sadoqatlilikni, ma’naviy birlikda, hamkorlikda, mehr-oqibatlilikda, jasoratlilikda namoyon bo‘ladi. Vafodor insonlar va do‘stlar har qanday vaziyatda ham bir-biridan do‘stlik rishtalarini uzmaydilar va bir-birlari uchun jon-fido etishdan hech qachon toymaydilar. Insonlar va do‘stlik, sadoqat va vafodorlik tuyg‘ularini namoyish etib elini, yurtini va o‘zlarini ham halokatdan xalos etadilar. Shu boisdan ham tariximizda bo‘lgani singari mustaqillik davrida O‘zbekiston fuqarolarining do‘stligini va vafodorligini qaror toptirish hamda mustahkamlash muhim ahamiyatga egadir. Oddiy axloq-odobning salbiy mezonlaridan biri ig‘vogarlik bo‘lib, kishining biror kimsaga nisbatan bo‘hton qilishi, unda bo‘lmagan qusurlarni, har xil uydirmalar, noma’qul gaplarni tarqatishi, qoralashi, g‘irt yolg‘on kirdikorlarni o‘ylab topib, uning sha’niga fisqu-fasodlarni to‘kib chiqarishdir. Ig‘vogarlik ko‘pincha, sirtdan, orqa va ortdan, g‘oyibona va pinhona bo‘ladi. g‘iybatchilik kishining hasad, ko‘raolmaslik, aldash, makkorlik, riyokorlik, g‘arazgo‘ylik yaramas fe’l-atvorini bildiradi. o‘iybatchilikka hasadgo‘ylik yaqin bo‘lib, u kishining muvaffakiyatini ko‘ra olmaslik, iztirobga tushish, fisqu-fujurlar bilan bog‘liq salbiy xatti-harakatlardir. Tuhmatchilik kishini yaxshi bilmay, birovning gapiga laqillab ishonib, unga bo‘htonlar, fisqu fasodlar yog‘dirishidir.
Maqtanchoqlik o‘z xislatu fazilatlarini ko‘z-ko‘z qilib, ko‘p gapirib, o‘z yaxshiligini minnat qilib yurgan odamning salbiy xatti-harakatlaridir. Takabburlik kishining manmanlik, kalondimog‘lik, shuhratparastlik kabi o‘ta salbiy fe’l-atvoridir. Yolg‘onchilik kishining dalilsiz, isbotsiz, asossiz gapirishi va ularni tarqatishidir. Qalloblik kishining turmushda muttahamligi, aldamchilik, g‘alamislik, qabihlik bilan bog‘liq salbiy harakatlaridir. Ikkiyuzlamachilik kishini ko‘rganda maqtab, ketgandan keyin unga malomat, uydurmalar yog‘dirishidir. Munofiqlik hech narsadan, harom-harishdan, yolg‘on-yashiqdan jirkanmay qilingan xatti-harakatlaridir. Yukoridagilarning hammasi axloqning mezonlarini ifodalaydi.
O‘zbekistonning mustaqilliga va bozor iqtisodiyoti sharoitida axloqshunoslikning tushunchalari, qoidalari va mezonlarini hayotda, kishilar turmushi va ongida qaror toptirish har qachongidan muhim ahamiyat kasb etmoqda. Mustaqillik davrida adolatlilik, vatanparvarlik, xalqlar do‘stligi, halollik va rostgo‘ylik kabi me’yorlarni xalqimizga singdirish xozirgi davrning muhim vazifalariga aylanmokda. Chunki Prezident I.A.Karimov ta’kidlaganidek: "Biz shunchaki demokratik davlat emas, balki adolatparvar demokratik davlat qurishga intilamiz. Adolatga intilish xalqimizning ma’naviy ruhiy dunyosiga mos keladigan eng muhim xususiyat. Adolatparvarlik g‘oyasi butun iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlar tizimiga singib ketishi, ijtimoiy ko‘maklashuv mexanizmida o‘z aksini topishi kerak. Endi O‘zbekiston mustaqil bo‘ldi.
Uning har bir fuqarosi, har bir o‘Qil-qizi Vatanga sodiq, sadoqatli bo‘lishini burch deb bilmog‘i kerak. Xullas, yurtboshimiz I.A.Karimov ta’lim berayotganidek: "Kattalarni hurmat qilish, oila va farzandlar to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilish, ochiqko‘ngillilik, millatidan qat’iy nazar odamlarga xayrixohlik bilan munosabatda bo‘lish, o‘zgalar kulfatiga hamdard bo‘lish va o‘zaro yordam tuyg‘usi kishilar o‘rtasidagi munosabatlarning me’yori hisoblanadi.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
O‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va I bo‘lim. Falsafa fanining predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli. Falsafiy tafakkur taraqqiyoti bosqichlari: Sharq falsafasi. Falsafiy tafakkur taraqqiyoti bosqichlari: G‘arb falsafasi
|
